m. & adv. –où, daouarn, daouzorn
I. M.
A.
(1) Main.
●(1464) Cms (d’après GMB 192). Dornn main. ●(1499) Ca 70a. Dorn. g. main. ●g. poing. bri. dorn serret. ●(c.1500) Cb 23a. g. combattre des poingz. b. enem cannaff gant an noudournn sarret. ●(1530) Pm 103. He doudornn (variante : daou dorn') hoantec mezeguet, tr. «Ses mains avec zèle guéries.» ●(1612) Cnf 27a. r'ho diff da dorn. ●77a. An dorn dehou ves hon Saluer attachet en lancroas. ●(1633) Nom 23b. Manus : main : dorn, dourn. ●214b. Strepitus : bruit de pieds & mains, trepinement : trous an treït hac an daouarn.
●(1659) SCger 75a. main, tr. «dorn, p. daouarn.» ●(1689) DOctrinal 201. é rentas é ené entré daou dourn é Croüeur, ur Sulves, an daouzecvet à mis Meurs, er bloas pemp cant pevarzec ha triuguent, oaget à cant daou bloas. ●(1732) GReg 277b. Desserrer les mains, tr. «Digueri an daouarn.» ●(1774) AC 137. bisiet an daou-zorn, tr. «les doigts des deux mains.»
●(1879) MGZ 81. lazik a ra da zant Joseph gant he zaouarnigou. ●(1893) DES 10. Me sterdéhé, ia, dousigeu, / Bisièd hé deuornigeu, tr. « je serrerais, oui, bien doucement, / les doigts de ses mignonnes petites mains. »
●(1909) KTLR 214. Hag hi, ken dibreder ha tra a zalc'he ar siblou gant he daou zorn. ●(1918) LZBt Mae 11. e kass e zaoudorn d'e dal. ●(1925) DIHU 172/348. (Groe) derhel em douern me (lire : ne) vern più anehè. ●(1935) ALMA 58. E zaouarnigou a zo krog er morzol.
►[au duel après un art. ind.] Un daouarn : une paire de mains, des mains.
●(1888) SBI II 118. Eun daouarn a deus ma mestrès 'zo dispennet gant ar gâl, tr. «Deux mains a ma maîtresse qui sont déchirées par la gale.»
●(1908) PIGO II 158. eun daouarn digor, evel kribinou.
(2) Dorn mat : main droite.
●(1857) GUG 30. Rezei doh me hosté men dorn mad de séhein.
B. Loc. adv.
(1) War an dorn mat : à droite.
●(1903) MBJJ 87. War hon dorn mad e kavomp eun nor goz. ●209. War hon dorn mad 'leiz a verjeo. ●(1957) LLMM 62/24. an hent-treuz kentañ war an dorn mat.
(2) En dorn dehou, war an dorn dehou : à droite.
●(1869) FHB 237/219b. e kevomp, en dourn deo, (...) eur chapellic.
●(1910) MBJL 87. War an dorn deo (...) War an dorn kle.
(3) En dorn kleiz, war an dorn kleiz : à gauche.
●(1910) MBJL 87. War an dorn deo (...) War an dorn kle. ●(1926) FHAB Mezheven 224. En diabarz, en dorn kleiz pa z'êer er Zantual.
II. sens fig.
(1) Aide, moyen.
●(1933) ALBR 81. skrivet bras, e lizerennou tan, gant dorn an elektrisite.
(2) Rampe.
●(1955) STBJ 144. a-ramp war dorn an diri.
(3) =
●(1902) PIGO I 75. hag a grogaz pep-hini en eun dorn euz ar vilin.
(4) Poignée (d'épée).
●(c.1718) CHal.ms iii. epée a poignée d'argent, tr. «ur glean guet un dourn' argant.»
(5) Anse.
●(1744) L'Arm 13a. Ance, tr. «Dournn. m.»
III.
(1) Dre zorn u.b. : par l’intercession (de).
●(1928) FHAB Gwengolo 327. Judual a rankas mont da Baris hag eno, dre zourn sant Samson, e kavas harp ar roue Childebert. ●(1928) BFSA 197. Fransez a yeas buan da c'houlenn aotre ar Pab dre zorn ar c'hardinal Hugolin.
(2) Diouzh dorn (ub.) : à la dévotion de.
●(1893) IAI 196. Paotred al Lochennou en em gemeras ker brao, ma teujont a benn da boulza er gwella tiez hag er maneriou, mistri diouz ho dourn.
●(1906) KANngalon Mezheven 139. e kasaz kuit divar dro ar glanvourez, kement hini n'oa ket euz he zourn. ●(1911) BUAZperrot 72. eur mignon bennak diouz e zourn. ●(1915) HBPR 63. N'hon deuz ket ama, a veleien deuz hon dourn. ●(1923) ADML 130. fisioud al labour e tud diouz o dourn. ●(1929) FHAB Mae 166. hag ar Pab a zisklerie ennan ne vije hanvet da eskibien e Breiz nemet beleien diouz dourn an Duk.
(3) Ober ub. diouzh e zorn : former qqn à sa propre main.
●(1879) BMN 242. Poania a reas ive da ober unan-bennag dioc'h he zorn evit he zicour en he labour.
(4) Diouzh tro an dorn : à tâtons.
●(1929) FHAB Here 376. eun den yaouank (...) en devoa c'hoant da veza pinvidik a vennas gwelout petra a oa en toull-ze. Goude beza baleet, eur pennad, diouz tro e zourn, ec'h en em gavas en eur zal e oa enni eun tamm sklerijenn.
(5) E-dan zorn : à l’insu (de).
●(1790) MG 74. rein e rér un dra benac idan zourn d'en amièt.
(6) (À propos des baux fermiers) Derc'hel dorn da ub. : maintenir qqu’un comme métayer.
●(1868) FHB 180/189a. an Autrou, pa yiz d'her pidi da ober ouz-on eul lizer nevez, a lavaraz e talc'hze dorn d'in (...) mar lakazen d'eza kant liour kresk.
(7) Derc'hel an dorn =
●(1824) BAM 225. An Ordrenanç gret er Bloa a lavar ar memes tra, Articl 38, hac a c'hourc'hemen d'ar Justiç derc'hel an dorn ma vezo observet.
(8) Sevel dorn da ub. : aider qqu’un.
●(1904) LZBg Gwengolo 201. er penneu bras ag er vro (…) hi mél hag e saù dorn dehi.
(9) Reiñ dorn da ub. : aider qqu’un.
●(1957) AMAH 244. degouezhout a rae dezhi reiñ dorn dezho ha zoken pignal war ar chafod.
(10) Ober dorn d’ub. : menacer qqn du poing.
●(1955) STBJ 148. en eur zellet a gorn var he lerc'h, hag en eur ober dourn d'ezhan.
(11) En un taol dorn : en un tournemain.
●(1766) MM 441-442. Criq crac, ivit ma er guiyot / en entaol dourn e rea fagot, tr. «cric crac, afin que vous le sachiez, en un tournemain il faisait fagots.»
IV.
(1) Noazh evel ma dorn : complètement nu.
●(1825-1830) AJC 1928 (Go) J. Conan. Hac en noas evel ma dorn a maomb en em laquad, tr. F. Favereau «Nous nous étions mis nus comme ma main.» ●3172. En noas evel ma dorn ehesed dre ar han, tr. F. Favereau «Nue comme ma main, on la promena à travers le camp.» ●3574. A hind en noas vel ma dorn o fenou gand eun noten raset, tr. F. Favereau «Ils étaient nus comme ma main, la tête complètement rasée.»
(2) Kemer an dorn war-lerc'h ub. : prendre la suite du travail de qqun.
●(1925) CHIM 15 (T) E. ar Moal. Evel penn-tiegez, daoust ha n'eo ket eur rann-galon evidon gwelet an hini a dlee kemer an dorn war ma lerc'h, o tilezel ar garg a zigoueze dezan hag o leuskel an ti da gouezan en e boull ?
(3) Gwalc'hiñ an eil dorn gant egile : s’en tirer juste financièrement.
●(1890) MOA 358 (L). Nouer les deux bouts de l'année, tr. J. Moal «goalc'hi ann eil zourn gant egile (Fam.)»
●(1909) FHAB Kerzu 353 (L). Gant ma c'hello gwalc'hi eun dorn gant egile ec'h en em gavo laouen. ●(1910) FHAB C'hwevrer 52 (L) F. C.. Mar gell ar c'hwreg tec'het eus an ti hag eus e bugale evit mont da c'hounid eun dra benag e veo gellet marteze goalc'hi eun dorn gant egile. ●(1913) FHAB Gouere 239 (L) M.-A. Abgrall. Ha koulskoude e oa mil boan o voalc'hi an eil dorn gant egile evel ma oa ar c'his da lavaret pa ves beac'h oc'h ober an treus gant an tiegez. ●(1927) TSPY 17 (L) L. ar Floc'h. Evel m'emaoun brema, emaoun o pinvidikaat va mestr, ha va-unan em eus beac'h oc'h ober va zreuz, o walc'hi an eil dourn gant egile.
(4) Sec'hañ an eil dorn gant egile : s’en tirer juste financièrement. Cf. skoulmañ ganti, pakañ an daou benn.
●(1955) STBJ 6 (K) Y. ar Gow. Ne zeuas ket ma zud-koz pinvidik, e c'hellit kredi ! Tra-walc'h a veze dezo sec'ha an eil dorn gant egile bep bloaz, goude beza kaset e ouel-mikêl d'ar perc'henn ha pêet an dispignou war-dro an ti.
(5) Sec'hañ un dorn : être juste financièrement.
●(1908) FHAB C'hwevrer 49 (L) Yann-Vari Perrot. Skiant prena eo ar gwella, mez an dud diwar ar meaz, a veac'h ma c'hellont sec'ha eun dourn ma vez glep egile, ne c'hellont ket prena skiant.
(6) Lezel an dorn gant ub. war ub. : laisser le pouvoir sur.
●(1933) ALBR 24 (T). Votet 'so penôs e vije lezet an dorn gant ar gerent war o bugale.
(7) Bezañ pep tra en e zorn : avoir tout sous sa dépendance.
●(1942) VALLsup 50. Il a tout sous sa dépendance, tr. F. Vallée «emañ pep tra en e zourn.»
(8) Bezañ an dorn gantañ : avoir tout sous sa dépendance, commander.
●(1942) VALLsup 50. Il a tout sous sa dépendance, tr. F. Vallée «emañ pep tra en e zourn ; emañ an dourn gantañ (moins précis : il commande.»
(9) Bezañ e dorn ub. : être d’accord avec.
●(1910) MBJL 163 (T) L. le Clerc. Mes kaer o deus boutan, ha kaer o deus hopal evit hon digemer, ne goll ket ar boliserien o fenn nag o lans : ar bobl a zo en o dorn, ha lakat a ra bolante vat da blegan.
(10) Bezañ dindan dorn ub. : être sous la dépendance, la domination de qqun.
●(18--) SAQ I 114 (L) J. Quéré. Setu eta, krouet Roue ar bed-ma, an den. Euz a eun tu, eo mestr da bep tra; euz eun tu all, e ma dindan dourn, e dalc'h an Aotrou Doue, he grouer hag he vestr.
(11) Ledan evel ma dorn // Ledan evel an dorn : assez large.
●(1924) BRUD n° 11, 12, 14, 15, en 1963 par Emgleo Breiz, Brest, graphie et pagination différentes de l’édition de 1925, puis en 2003 une édition bilingue par Skol Vreizh préparée par Bernard Cabon)">BILZ 157 (T) F. al Lay. E c'harlantezenn, ledan evel va dorn, a goue beteg an douar... ●(1970) BHAF 85 (T) E. ar Barzhig. Ha dond a reas ganim pep a veh ormel ledan evel an dorn. ●(1962) BRUD 16/30 (T) E. ar Barzhig. Lagad-ejened ledan evel an dorn.
(12) Bezañ tomm e zorn : être porter à voler.
●(1931) VALL 790 (T). Cet homme est porter à voler, tr. F. Vallée «hennez a zo tomm e zo(u)rn T[régor].» ●807. Qui a la main croche, tr. «tomm e zourn T[régor].»
(13) Ober e zorn : céder à son penchant de voleur.
●(1931) VALL 790. Il cède à son penchant de voleur, il dérobe, tr. F. Vallée «ober a ra e zourn.»
(14) Bezañ pounner e zorn : frapper lourdement.
●(1931) FHAB Eost 284 J.-M. Phillipot. Napoleon, ar Mestr bras, a oa pounner e zourn ha prim da flastra kement hini a glaske derc'hel penn d'ezan. ●(1970) BHAF 258 (T) E. ar Barzhig. Pa zeuas da veza va skoliad, n'em-oe poan ebed evid lakaad anezañ da senti, goud 'ouie ne oa ket brao ober kontrol ouzin hag e oa ponner va dorn.
(15) Bezañ debron e palv e zorn : avoir envie de frapper.
●(1970) BHAF 266 (T) E. ar Barzhig. Erru e oa drebon e palv va dorn hag e beg va zroad, med kemer a ris pasianted ha pasianted Job hoaz, pêz n'em-eus ket war ar pemdez muioh eged unan all.
(16) Bezañ tapet e zorn e-barzh ar sac'h : être pris en défaut, contre la loi. Cf. être pris la main dans le sac.
●(1905) ALLO 51 (L) Y.-V. Perrot. Tapet oun ‑ ne dalv ket d'in nac'h, ‑ / Va dourn ganen ebarz ar zac'h. ●(1963) LLMM 99/268 (T) *Jarl Priel. Tapet gant e zorn er sac’h, e oa bet Arequipa gaezh tanfoeltret e-maez an arme dre ma laere re zivergont arc’hant ar gouarnamant.
(17) Bezañ paket e zorn er pod : être pris sur le fait.
●(1942) VALLsup 73. (Voleur) pris sur le fait, tr. F. Vallée «paket e zourn er pod; fam.»
(18) Reiñ dorn : aider. Cf. reiñ brec'h, reiñ skoaz.
●(1877) EKG I 163 (L) L. Inisan. Savit, Aoutrou, roit dourn d'eomp ha tennit ac'hanomp a zaouarn hon enebourien evit diskouez peger braz eo hoc'h hano. ●(1878) EKG II 67 (L) L. Inisan. Mez araok ez eomp da viret ouzoc'h-c'houi da gemeret an teac'h, pe da rei dourn d'ezho e ken kaz ma teufent da enebi.
●(1903) MBJJ 246 (T) L. le Clerc. Ec'h omp adalek breman gant Breiz, goude koulskoude e rofomp dorn gwech ha gwech all d'he diou c'hoar, ar relijion ha Frans, pa gafomp 'nê war hon hent. ●(1910) MBJL 59 (T) L. le Clerc. Piou a roo dorn d'an arc'heskob evit hen delc'hen ? ●158. Hirie e roont dorn da boliserien kêr. ●179. Ar re n'int ket evit rei dorn d'an iliz anglikan. ●182. Mar be roet dorn d'ê gant eur re all bennak. ●(1924) BRUD n° 11, 12, 14, 15, en 1963 par Emgleo Breiz, Brest, graphie et pagination différentes de l’édition de 1925, puis en 2003 une édition bilingue par Skol Vreizh préparée par Bernard Cabon)">BILZ 99 (T) F. al Lay. Gonit a raio e vara, dorn a raio d'e vamm evit delc'her he ziegez ha kempenn ar re vihan... ●135. Hag e fell d'ec'h penôs e teufent, eun devez a vo, da rei skoazell ha dorn d'ec'h en ho poaniou pe en ho trubuilhou ? ●(1935) ANTO 134 (T) *Paotr Juluen. An holl er meuriad a roe dourn ha skoaz. ●(1941) DIHU 361/300 (G) L. Herrieu. Diskein e hrér de lod ag hon tud tennein get er hanon, aveit rein dorn d'er ganonerion.
(19) Reiñ an dorn : aider.
●(1870) MBR 138-140 (L) A. Troude. Hag ar miliner ha rei ann dourn d'ezhan.
●(1906) DIHU 13/III (G). Rak-sé pep guir Vreihad e zeli rein en dorn d'emb eit ma hellou en dastumaden-men gobér vad. ●(1907) KANngalon Gwengolo 485. O veza ma talc’h mad e Bro-Zaoz, anglicaned ha katoliked en affer-ma, da rei an dour an eil d’egile. ●(1910) BUJA 18 G. Helies. Dan, Zabulon, roït d'in an dorn adarre. ●39. C'hoant e peffe marteze e rofemp d'id an dorn evit eur pennad labour benag. ●(1928) BFSA 14 (L) Ao. Madeg. Kerkent ha ma ouezas eur gomz latin bennak, e rankas chom er gêr da rei an dorn d'e dad. ●(1932) ALMA 131 (L). Roit d'in an dourn da vont er meaz ! ●(1935) SARO 23-24 L. Dujardin. Heman en em ginnigas raktal da rei an dourn d'ezan da zevel eul lochennig.
(20) Dougen / Teurel dorn da : donner de l’aide.
●(1942) VALLsup 5. Aider, favoriser, tr. F. Vallée «dougen ou teurel dourn da.»
(21) Lardañ e zaouarn : s’accaparer de l’argent frauduleusement.
●(1955) VBRU 37 (T) *Jarl Priel. Tamallet e voe dezhañ - dre guzh ha muz, eveljust - en devoa lardet e zaouarn gant traoù kinniget d'ar glañvourien ha d'ar re c'hloazet.
(22) Lardañ e zorn da ub. : donner de l’argent à qqun pour l’aider. Cf. graisser la patte (avec un sens différent)
●(1908) PIGO II 2 (T) E. ar Moal. Gwir mat, n'a teus na moereb, na yontr, na seurt ebet, da lardan da zorn d'it 'benn de da eured ?
(23) (jeu de cartes) Ober an dorn : faire la main, distribuer les cartes.
●(17--) EN 170-172 (Go). Ebien eta, mest Franses, ded ar hartou aman / Ma trohomb on dou, da houd pif a rey an dorn quentan; / Dal eta mest Franses, eur roue emeus troched, / Din eober an dorn, ne neus qued da lared, tr. G. Dottin «...pour savoir qui fera la première main... c'est à moi de faire la main» ●184. Daspuned an arhand, a groed an dorn breman, tr. G. Dottin «ramassez l'argent, et faites la main maintenant.» (+196).
●(1978) PBPP 2.1/153 (T-Plougouskant). Troc'hañ hag ober an dorn, tr. J. le Du «couper et distribuer /cartes/»
(24) (jeu de pil pe groaz) Ober an dorn : faire la main.
●(1874) TLK 20 (L) L. Inisan. Ni zo kontant, gant ma ri an dourn… Ober an dourn, er c’hoari-man, a zo risklus, pa c’hoarier a-enep kalz : daou pe dri daol kollet a zo a-walc’h evit kas an den d’ar bern.
(25) Lakaat e zorn en e zisheol : manquer une bonne affaire, une occasion.
●(1878) SVE 537. Lakaar he zourn en he zisheol, tr. L.-F. Salvet «Mettre sa main dans son ombre. (Manquer une bonne affaire.)» ●(18--) MIL.ms (d’après MELU XI 213.). Lakaat he zourn enn he zisheol.
●(1912) MELU XI 213 (T-Koadoud). Lakat e zorn en e dicheol, tr. E. Ernault «Mettre sa main dans son ombre, agir contre ses intérêts, se tromper.» ●(1931) VALL 448. Il a manqué l'occasion, tr. F. Vallée «lakaet en deus e zourn en disheol.»
(26) Lakaat e zorn en e c'houloù : agir contre ses intérêts, se tromper. Cf. se mettre le doigt dans l’œil.
●(1912) MELU XI 213 (T-Koadoud). Lakat e zorn en e c’holo, tr. E. Ernault «Mettre sa main dans son jour, agir contre ses intérêts, se tromper.» ●(1923) FHAB Du 430 (T) *Dir-na-Dor. Echu eo, aotrou mear, gant reuz ar bolitikerez – forz pehini, kristen pe digristen, - hag a oa evidomp evel ar biz el lagad hag an dorn er goulou. ●(1931) VALL 226. Se mettre le doigt dans l’œil, tr. F. Vallée «lakaat e zourn en e c’houlou.»
(27) Lakaat an dorn : être complice.
●(1919) KZVr 355 - 21/12/19 (T). Lakat an dorn, tr. «être complice.»
(28) Kavout tres e zorn àr ub. :
●(1936) DIHU 306/179 (G) L. Herrieu. Kavet hé devoè ataù tres hé dorn ar er peurkeh kuré ha ne saùè ket en héol ur uéh, hep n'en dezè ur falanté benak de andur geti.
(29) Lakaat an dorn war ub. : appréhender qqun.
●(1915) HBPR 94 (L) K. Jezegou. Konsaillerien an ti kear, e Montroulez, a argile ive, araog lakaat an dourn war ar veleien. ●(1936) LVPR 71 (L) K. Jezegou. Pelloc'h, evelkent, e veo gellet lakaat an dorn war ar muntrer.
(30) Bezañ an dorn gantañ : avoir le pouvoir.
●(1924) FHAB Eost 312. Fromma rêr pa weler gant pebez kounnar en em zav enep d'an urz vat ar re eman an dorn ganto hirio e Bro-C'hall.
(31) Astenn an dorn : quémander, demander l’aumône.
●(1907) KANngalon Meurzh 343. Ha da c'hellout, peb unan, beva er gozni ep asten an dourn.
(32) Kaout an dorn digant ub. : avoir l’aide de qqun.
●(1879) MGZ 169 (L) Ao. Kerlann. En eur gark huel ec'h en em gavit ? An dud-se a garfe caout an dourn diganeoc'h evit en em zevel ive e cark hag en henoriou.
(33) Sevel razh d’an dorn : ( ?).
●(1902) LZBg Gwengolo 226 (G). Rak ma saùant rah d’un dorn, él léh tennein peb unan d’é du èl omb ni.
(34) Ober dorn Nouel : faire le touche à tout.
●(1977) PBDZ 245. (Douarnenez) … d’ober dorn Noel amañ, tr. P. Denez «(ne venez donc pas) ici faire le touche à tout.»
(35) Kouezhañ e veud(ig) en e zorn : voir meud.
(36) Kouezhañ e vizig en e zorn : voir biz.
(37) Ker gwir ha ma'z eus pemp biz war ma dorn : voir gwir.
(38) Kavout maneg diouzh e zorn : voir maneg.