f./m., adv., prép. & conj. –ioù
I. F.
(1) Coutume, mode.
●(1659) SCger 33b. coustume, tr. «guis p. iou.» ●64b. guise, tr. «guis p. iou.» ●80a. mode, tr. «guis p. iou.» ●153b. guis, tr. «mode, coustume.» ●(1732) GReg 228a. Coutume, train de vie, qui enfin forme, l'habitude, tr. «qiz. p. qizyou.» ●Selon la coûtume, tr. «Hervez ar c'hiz.»
●(1860) BAL 188. Setu aze ar c'hiz. ●(1890) MOA 131a. La mode d'autrefois, tr. «ar c'hiz gwechall.»
●(1909) FHAB Eost 229. pa z-eo dishenvel ar giziou. ●(1921) PGAZ 5. enez Eussa hag he giziou koz. ●(1945) GPRV 4. pa voe kollet ar c'hiz-se.
(2) Manière, façon.
●(1864) SMM 104. E meur a c'his. ●(1878) EKG II 265-266. n'em beuz guelet ganeoc'h nemed pep seurt giz vad. ●(1889) SFA 53. pa glevaz hano euz a Fransez, hag euz ar c'hiz ma veve.
●(1911) BUAZperrot 179. e meur a c'hiz. ●(1936) PRBD 43. Keuz d'ar pec'het a c'heller da gaout e diou c'hiz.
(3) Habitude.
●(1907) AVKA 111. Herve e c'hiz ec'h antreas er Synagog, da devez ar sadorn. ●(1911) BUAZperrot 122. E c'hiz oa mont bemdez d'an iliz.
(4) Terriñ ur c'hiz : perdre une habitude, faire cesser une habitude.
●(1860) BAL 256. da derri ur voaz fall, ur c'hiz fall bennac.
●(1911) BUAZperrot 836. terri ar c'hiz fall-ze.
(5) Ober e c'hiz : faire comme il veut.
●(1876) TDE.BF 433b. Kea brema d'ar gear pe e leac'h all ; te raio da c'hiz. ●(1878) EKG II 275. lezer ac'hanomp da ober hor giz.
●(1906) BOBL 03 novembre 110 (stagadenn)/2c. Me lavaro d'id va zonj didroidel goude te raio da c'hiz. ●(1911) BUAZperrot 58. hag a laoskas Aspasius e eil da ober e c'hiz. ●(1924) FHAB Du 412-413. Prezegit, Aotrou Person, ni a ray hor giz !
(6) Ober ar c'hiz : suivre la mode, faire comme les autres.
●(1859) MMN 71. ne zéar peur liessa da selaou an instructionou ac ar sarmoniou, nemet dre guriosite, evit ober ar c'hiz. ●(18--) SAQ II 166. Lod pa bedont ne bedont ken nemet evit ober ar c'hiz.
●(1905) KANngalon Du 533. beza en iliz evit ober ar c'hiz. ●(1911) BUAZperrot 258. Tud a zo hag a vez en offisou muioc'h evit ober ar c'hiz eget evit heulh o c'hreden. ●(1920) FHAB Meurzh 260. Ar c'hiz eo. Red eo ober ar c'hiz. ●(1929) MANO 80. Ober a reant ar c'hiz, hag e teuent d'an oferenn, met hep gouzout pebez tra vras oa an oferenn.
(7) Mont hervez giz ub. : aller à l'idée de qqn, comme il l'entend.
●(1878) EKG II 100. anat oa d'eomp ne d-ea ket an traou hervez he c'hiz.
(8) Mont da c'hiz ub. : aller à l'idée de qqn., comme il l'entend.
●(1911) BUAZperrot 94. ma 'z eus eun dra bennak ha ne ya ket d'e chiz. ●863. ma yafe peb tra d'hor giz.
(9) Kavout diouzh giz ub. : trouver à son goût, à son idée.
●(1911) BUAZperrot 316. darn all ha ne gavent ket Urban diouz o giz, o devoa hanvet eun all muioc'h diouz o doare.
(10) (en plt de qqn) A c'hiz kozh : qui a des manières de l'ancien temps.
●(1921) PGAZ 46. Ton Eucat a ioa eun den a c'hiz koz. ●(1958) BLBR 114/2. Marijann a oa chomet eur vaouez a hiz koz.
(11) Kemer e c'hiz da : prendre l'habitude de.
●(1882) BAR 212. Epad pell amzer e kemerjont ho c'hiz da zont da laerez ha da zismantra Breiz-Izel.
(12) Ober kizoù : faire des manières.
●(1962) EGRH I 35. ober kizoù, tr. « faire des manières. »
(13) (habillement) Costume.
●(1905) KZVr Eost-Gwengolo (d’après KBSA 72). mez ouz va giz Kerne ! mez ouz va bragou bras ! ouz va zog ledan ! ●(1912) BSAf xxxix 283-284. Ces divisions étaient si bien tranchées si bien respectées dans chaque classe, qu'un proverbe a pu dire. — « Il n'y a à quitter le costume de sa mère, que la fille qui a forfait à son honneur ». Un dicton breton, aussi énergique que le latin, qui, cependant, «... dans les mots brave l'honnêteté. » a également stigmatisé la paysanne quittant sa coiffe blanche pour prendre les modes de la ville. — « Hon-na' n euz chansed kis. Troed he reor e bourc'his ! ». Nous donnons, de ce dicton, une traduction ad usum delphini. — « Fille qui a quitté son costume, est bourgeoise, de dos, seulement ». ●(1955) STBJ 131. merc'hed o tougen giz Fouenant, hag, e lod-all, tud giz kêr ganto.
(14) Apparence, aspect.
●(1856) GRD 127. idan quis ur peur.
●(1906) DIHU 12/206. Ne fiet ket én dianvéz me heh tud, liés é kiz ur sant e kavér ur laer.
II. Loc. adj.
(1) A c'hiz kozh : à l'ancienne.
●(1926) FHAB Mezheven 223. eur skrid graet e lizerennou a c'hiz koz.
(2) A c'hiz nevez : à la moderne.
●(1911) BUAZperrot 120. great gantan teir leo hag hanter kant en e vag a c'hiz nevez.
III. Loc. adv.
(1) Er c'hiz-se, er giz-se : comme cela.
●(1557) B I 57. ma ampris so en guis se, tr. «c'est ainsi que je l'entends.»
●(1790) MG 252. ér guis-ce, me zou-mé ur fal servitour.
●(1877) EKG I 34. Er c'his-se e rea an noblanz koz. ●70. Goude beza furchet er c'his-se. ●171. o komz er c'his-se.
●(1910) MAKE 46. va zamallout er c'hiz-se ! ●(1936) PRBD 47. Er giz-se e karie, ive an Aotrou Doue, Sant Fransez Xavier. ●(1971) CSDC 48. Ar his se na ve fented gaouyerez.
(2) Er c'hiz-mañ / er giz-mañ : comme ceci.
●(1530) J p. 141a. Bezaf en languys en guys man, tr. «qu'ils nous fissent souffrir ainsi.»
●(1877) BSA 19. hag a gomzas outhi er gis-man : (…).
(3) Pep giz / E pep giz : de toute façon.
●(1557) B I 56. Huy dle pep guis bout dre ampris priset / Hac enoret meurbet gant an bedis, tr. «vous devez être honoré, servi et vénéré du monde entier.» ●(1575) M 422. Lech mat á queff pep guis, euyt he dysprisaff, tr. «Trouve bonne raison, de toute manière, pour le mépriser.» ●2748-2749. Quentse pep guis forbanisset, / Vezont anezy milliguet, tr. «Mais de toute façon ils en seront / Exclus, maudits.»
●(1821) SST 50. forh lies hac é peb quis. ●(1854) PSA I 15. casset ha dégasset é peb kis guet-hai. ●(1889) SFA 69. Var ar baourentez e pep giz, e pep tra, eo diazezet ar reolenn-ze. ●(18--) SAQ I 272. leac'h da drugarekaat an Aotrou Doue, e pep giz.
●(1904) SKRS I 157. ren eur vuez divlamm e peb giz. ●(1907) PERS 97. Me gave d'in, emezhan, goudeze, kaout un den a zoare e pep giz, ha pa dal, ne gavan nemed eun den distum. ●(1909) FHAB C'hwevrer 43. eun den eün ha direbech e pep giz.
(4) A bep giz : de toutes sortes.
●(1821) SST 44. boufonnet a beb quis. ●(18--) SAQ I 163. naonegez ha goalinier a bep giz.
●(1905) BOBL 16 décembre 65/1a. En em zifennomp a bep giz. ●(1908) PIGO II 30. e kaver pez a garer a verc'hed a bep stum, a bep giz.
(5) E giz all : autrement.
●(1891) MAA 45. ho c'hlevet a reomp e giz all.
●(1908) FHAB Mae 130. ober e giz all. ●(1914) KANNgwital 136/392. ober pinijen e giz all.
(6) E nep giz, nep giz : en aucune façon, en aucune manière.
●(1575) M 2435-2438. Homan en guisquamant (…) / nep heny : ne guell (…) / Nep guis he diuisquaff, tr. «C'est le vêtement (…) / Jamais nul ne peut (…) / D'aucune façon le dépouiller.»
●(1792) BD 3627. nin na damantomp en nep guis, tr. «Nous ne nous plaignons d'aucune façon.» ●(17--) CBet 2187. Na houlennan en nep gis e teuc'h em goarancho, tr. «je ne demande en aucune manière que vous veniez à ma rencontre.»
●(1889) SFA 274. ne deufac'h ket d'em espern e nep giz. ●(18--) SAQ I 267. poan ebed ken, e nep giz.
(7) E giz ebet : en aucune façon.
●(1891) MAA 38. n'ellont ket en em zikour ho unan e giz ebet.
●(1907) PERS 290. Ne falveze ket d'ezhan klevet lavaret, e giz ebet, e rea he-unan miraklou.
(8) En ur c'hiz : d'une certaine manière.
●(1889) SFA 149. guir a livirit enn eur c'hiz.
(9) En ur c'hiz pe c'hiz : d'une façon ou d'une autre.
●(1891) MAA 68. kas eur zikour benag, en eur c'hiz pe c'hiz.
(9) E giz pe c'hiz : d'une façon ou d'une autre.
●(1889) SFA 27. en eur doui e teuche e giz pe giz a benn euz he vap.
(10) Diouzh ar c'hiz, hervez ar c'hiz : à la mode.
●(1856) VNA 170. il n'est pas rare de voir des servantes sacrifier leurs gages pour s'habiller à la mode, tr. «n'en dé quet gloeàu gùélet matéhion é laquat ou gobreu de hum husquein revé er guis.» ●(1857) CBF 25. Gwisket eo diouc'h ar c'hiz, tr. «Il est habillé à la mode.»
(11) A-c'hiz-all : autrement.
●(1872) GAM 33. Ma vije gellet ober a c'hiz all.
●(1906) KPSA 11. A c'hiz all, ker braz eo ma n'ez euz netra war an douar hag a ve a-walc'h evitan. ●61. Neuze e sonjoc'h a-c'hiz all. ●107. A-c'hiz all n'ez euz nemet gouliou nevez war-gorre ar re goz.
(12) Pe ar c'hiz-se : ou quelque chose d'approchant.
●(1896) LZBt Mae 13. Enezennou Ukewere a zo eur bochad a uguent pe ar giz ze, diouthe.
(13) Pe war c'hiz : comment.
●(1792) BD 393. ne ouffen pe voar guis soulagin anese, tr. «Je ne saurais comment les soulager.» ●4634. o songal pe voar guis en em gaffges eset, tr. «pensant comment tu te trouverais plus satisfait.»
(14) Er c'hiz kozh : à l'ancienne.
●(1732) GReg 176b. Elle se coëffe à l'ancienne mode, tr. «Hem goëffa a ra èr c'hiz coz.»
IV. Loc. prép.
(1) Ouzh giz ub. : à la façon, à la manière de qqn.
P3 ouzh o giz
●(1575) M 1196-1200. daou sort dounæsonou (…) / Vn re so temporal, hac a ra hualet, / Da miret ouz ho guis, an nep nac eu discret, tr. «deux sortes de dons (…) / Les uns sont temporels, et rendent entravés / Pour les garder à leur façon, ceux qui ne sont pas modérés.»
(2) Da c'hiz ub. : au goût de qqn.
S1 da'm giz
●(1557) B I 36. Vn tour fournis dam guis an iolishaff, tr. «une tour épaisse, la plus jolie à mon goût.»
S3m d'e c'hiz
●(1557) B I 8. Vn tour fournis, de guis discret, tr. «Une tour épaisse, mystérieuse, à son goût.»
P3 d'o giz
●(1790) Ismar 38. ur Religion d'où guis ha fantazi.
●(1854) PSA I 12. hi forgein d'où guis ha fantasi, revé ma jaugeou doh-t-hai.
V. Loc. conj. Er c'hiz ma =
●(1727) HB 95. ec'his ma ze c'huy epquen.