f. bizhier
I.
A.
(1) Bâton.
●(1464) Cms (d’après GMB 671). Bazz da taffoessat le baton sur quoy est demene le crible. ●(14--) N 1768. An baz pastoral, tr. «Le bâton pastoral.» ●1916-1917. Rac pan aff dren bro me so noaz / Hac a goar a baz ho lazaff, tr. «Car quand je vais par le pays, je suis cruelle / Et je sais les tuer (tous) avec un bâton.» ●(1499) Ca 18b. Baz. g. baston. ●19a. Baz da tamoesat. ga. baton pour sasser farine. ●31b. g. bastre o baton. b. cannaff gant baz. ●(1557) B I 294. Ez menne breman gant an baz, / Hac vn clezef noas ma lazaf, tr. «il voulait me tuer sur-le-champ, avec un bâton et une épée nue.» ●460. Gant bizyer calet, tr. «à grands coups de bâton.»
●(1659) SCger 131b. baz, p. bizier, tr. «baston.» ●(1710) IN I 275. Balaam (…) a scoe gantî cruelamant a daoliou baz. ●(1744) L'Arm 28a. Bâton, tr. «Bah.. bihiér. f.» ●(1790) MG 49. rein dehou uguênt taul bah. ●(17--) EN 31. eur vas, non quet abesort coait, tr. «un bâton, je ne sais de quelle sorte de bois.»
●(1838-1866) PRO.tj 173. gant bijer. ●(1849) LLB 167. Ged ur vah én hé dorn. ●(1867) MGK 8. pa deuio tud, gant-ho bisier.
●(1902) PIGO I 33. bejer koat gwenn. ●(1904) DBFV 16a. bah, f. pl. behiér, bihiér, tr. «bâton, appui.» ●(1907) AVKA 294. klenveio ha bijer. ●(1922) EMAR 70. e vaz dindan e gazell. ●(1931) GUBI 15. Tauleu bah ar é gein !
(2) Barreau (d'échelle), échelon.
●(1499) Ca 18b. g. entrechelons de eschiele. b. bizier squeul.
●(1710) IN I 8. bizier ar squeul. ●(1744) L'Arm 343a. Roulons, tr. «Bah squæle.»
●(1838) OVD 10. Er bihiér ag er squél. ●(1868) SBI II 56. Er vaz huella 'r skeul pa bigne, tr. «Sur le plus haut échelon quand il montait.»
●(1922) EOVD 10. bihiér er skél.
B.
(1) Devezh ar vazh : jour de paye.
●(1971) CSDC 20. Le samedi, jour de paye des marins-pêcheurs, est appelé en breton devez ar vaz (le jour du bâton). ●(1978) MOFO 11. Disadorn, devez ar vaz, ma teus c’hoant.
(2) Bazh an diaoul : bâton du diable.
●(17--) FG II 22. men bas an diaoul ne vanquo mui nemet ar bas balan.
(3) (droit) Grosse.
●(1965) LLMM 109/91. Un adskrid eus an dilez hoc’h eus, an hini a anver ar vaz ha ne c’hell bezañ aozet nemet ur wech gant an noter.
(4) (musique) Baguette (de tambour).
●(1929) MKRN 19. gant ho paz tabourin, tr. «avec ta baguette de tambour.»
(5) Fest ar vazh : bastonnade.
●(1836) FLF 26. Ne deffe tappet fest ar vas.
●(1910) MAKE 83. ha fest ar vaz a teus bet koaniet eur wech da wreg ganti.
C. fig. (anatomie) Verge.
●(1982) TREU 29. baz, tr. « bâton, verge. »
II.
(1) C'hoari ar vazh : se battre.
●(1838-1866) PRO.tj 178. Den na vouie evelt-hon c’hoari vas. ●(1877) EKG I 195 (L) L. Inisan. Epad m'edo paotred ar republik o c'hoari ar vaz dre gear, eun den iaouank, hanvet Roparz Menguy, map da Herve, troet e spered o velet kement-all a grizder, a deuaz enn he benn ar c'hoant da lakaat al laeroun fallakr ha digaloun-ze da baea ker da vihana an daou vuntr o doa great e parrez Konk. ●(1878) EKG II 37 (L) L. Inisan. Dont a riz da gaout aoun, nann abalamour dign va-unan, rag va fuzil a ioa ganen, hag, araok mervel, me am biche c'hoariet ar vaz ha diskabellet meur a hini.
(2) Cheñch bazh en/d'an/war an daboulin : changer de manière ; changer l’ordre des choses dans la société.
●(1866) FHB 99/371b (L) G. Morvan. Goude m'o deus ar vissionerien-ze comzet da guenta dre gaer oc'h ar gatoliket (...) e chenchont souden baz en daboulin. En em lacat a reont da c'hourdrouz. ●(1874) FHB 500/236b (L) G. Morvan. Hogen brema oa chenchet baz en daboulin. ●(1878) SVE 604. Sencha baz d'he dapoulin, tr. L.-F. Salvet «Changer de baguette à son tambour.» ●(18--) MIL.ms (d’après MELU XI 399.). Sench baz d'he dabourin, tr. E. Ernault «Changer la baguette de son tambour), au sens de trei penn d'ar vazh «changer de manière et de ton»
●(1909) HBAL 28 (L) L. Helies. pell amzer awoalc'h e peuz great da vestr en ti-ma, var digarez m'edoz e servij eun immobil koz; chench baz d'an tambourin a zo poent brema, paotr ! ●(1924) NFLO. Changer. je changerai ma manière d'agir, mon opinion, tr. Loeiz ar Floc'h «chench a rin baz em zaboulin.» ●(1927) TSPY 15 (L) Loeiz ar Floc'h. Hag, e gwirionez, ne gav ket d'eoc'h e ve deuet ar mare da jench baz en daboulin ? Petra eo ho Toue koz ? ●(1958) ADBr LXV-4 530 (K-An Ospital Kammfroud). On dit au figuré : Poent oe (lenn : eo) cheñch baz d'an taboulin : il est temps que les choses changent (du tout au tout). Expression équivalente : cheñch penn d'ar vaz. ●(1962) TDBP II 35 (T). Il faudra changer de manière d'agir, d'habitude, de conduite, tr. J. Gros «Red e vo chench baz war an taboulin.»
(3) Cheñch bazh d'e daboulin : avoir le caquet rabattu.
●(1878) SVE 604. Sencha baz d'he tapoulin, tr. L.-F. Salvet «Changer de baguette à son tambour. (Avoir le caquet rabattu.)»
●(1938) WDAP 2/102 (K) Y. ar Gow. Met, asa !! en em droc'hi em eus graet gant va c'haoz pa n'eo ket istor «Miss» am eus da zibuna d'eoc'h. Setu aze petra eo beza eun tammig batouilher. Alo ! paotr, cheñch baz d'az taboulin ha deus en-dro war an hent mat.
(4) Klask penn d'ar vazh : chercher à comprendre.
●(1970) BHAF 141 (T) E. ar Barzhig. Kaer am-oa klask penn d'ar vaz ha teurel ar menoz-se diwarnon, netra d'ober, derhel a reen da soñjal.
(5) Cheñch/Treiñ penn d'ar vazh : changer de manière, d’attitude.
●(1878) SVE 603. Trei penn d'ar vaz, tr. L.-F. Salvet «Changer le bâton de bout. (Changer de ton, de manière de faire.)» ●(1896) MELu VIII 88 (T-Trevereg). Chench penn d'ar vas, tr. E. Ernault «Changer le bâton de bout (changer son fusil d'épaule, prendre un nouveau parti.»
●(1970) BHAF 264-265 (T) E. ar Barzhig. Mignonez an Itron Teuzer a stouvas e veg dezañ meur a wech en eur niveri dezañ an holl strivadennou greet gand e dud evitañ. Neuze e cheñchas penn d'ar vaz, dond a reas da veza tenerroh, kazi gogez zoken, evid goulenn digand e vamm prena dezañ ur wetur, mond a rafe, emezañ, da veajour-kenwerz. ●(1981) ANTR 219 (L) *Tad Medar. P'en deus an den greed ar gavadenn-ze, e teu buan da jeñch penn d'ar vaz en e vuhez.
(6) Cheñch penn d'ar vazh : changer de direction, revenir au point de départ.
●(1970) BHAF 290 (T) E. ar Barzhig. Ne oa ket padet pell ar brezel evitañ. Bet e oa o haloupad du-hont beteg Charleroi gand e vragou ruz, med goude e oa bet red cheñch penn d'ar vaz ha retorn d'ar bevar-lamm-ruz, beteg an deiz ma roas urz Joffr goz da venel war ar Marn kousto-pe-gousto.
(7) Cheñch penn d'ar vazh : changer l’ordre des choses dans la société.
●(1981) ANTR 81-82 (L) *Tad Medar. E kador-goves an ti-kear eo disheñvel an traou. Peb-hini, ama, a ra e gont gantañ e-unan. Diouz ar c'hoant a zo ennañ da weled cheñch penn d'ar vaz. Ha poent eo cheñch penn d'ar vaz. ●170. Beza a du gand ar bolitikerez a lavar eo ingaled fall madou an douar, eo mall braz cheñch penn d'ar vaz ha cheñch marh el limoun.
(8) Cheñch/Trokañ penn d'ar vazh : faire le contraire.
●(1935) ANTO 150-151 (T) *Paotr Juluen. N'oa ket, gwir eo, gwell aezet ar gudenn da zibuna. Met evelkent ha goude ! Kent cheñch a-greiz-holl penn d'ar vaz, e tleer gwelout haghen e c'haller mont ganti c'hoaz. ●(1940) DIHU 352/145 (G) H. C.. Aveit en taoseu, erhat, hag er brezél, é vezè chanjet pen d'er vah ! ●(1949) KROB 11/10 (L) *Ab Sulio. Da c'hortoz ma teuio di eun hanter-diegezig da droka penn d'ar vaz, klevit mat ganen, Janig !
(9) Treiñ penn d'e vazh : changer d’idée politique.
●(1957) AMAH 29 (T) *Jarl Priel. Er bloavezh 1921 e troas penn d'e vazh an denjentil-se, prenet botoù-ler hag all gant ar Volcheviked.
(10) Derc'hel penn ar vazh : avoir le pouvoir.
●(1941) DIHU 361/286 (G) Loeiz Herrieu. A unan éh oè en darn vuiañ ag en dud-sé hag e zalhè pen er vah nezé, aveit en em servij anehi énep d'ou bro hag énep demb-ni.
(11) Bezañ ar vazh gant ub. : être le maître.
●(1914) KZVr 75 - 09/08/14. N'ema ket ar vaz gantan, tr. «(il n'a pas le bâton), il n'est pas le maître. Milin.»
(12) Kregiñ e penn e bazh : se mettre en route.
●(1925) FHAB Du 412. Met breman, p'eo kroget e penn he baz da vont en hent, eo poent chench reizadur ha rei d'ezi ur wiskamant a vo muioc'h diouz he doare ha diouz he ment.
(13) Reut evel ur vazh : très raide.
●(1889) ISV 115 (L) G. Morvan. Ne c'hellen ket plega va c'hein; reud oan evel eur vaz.
(14) Treut evel ur vazh(-kleud), evel ur vazh gwisket : très maigre. ●Note : kleud est la prononciation de kloued, prononciation qui répond à celle de treut.
●(1866) FHB 71/152a (L) G. Morvan. Eul loen ken treud hag eur vaz hag hen a ell beza eul loen mad ! ●(1868) FHB 192/284a. Ar c'houadur paour a oa treud evel eur vaz. ●(1877) EKG I 149 (L) L. Inisan. Treud eo evel eur vaz.
●(1912) RVUm 320 (Gu). Tret èl ur vah, tr. P. ar Gov «Maigre comme un bâton.» ●(1927) LZBt Genver 13 (T). Mestr ho pilajen (...) a zo treut evel eur vaz. ●(1975) BAHE 87/4 (T) Ernest ar Barzhig. ur pezh pikol den bras, sonn evel ur planken ha treut evel ur vazh-kleud. ●(1942) VALLsup 110. Très maigre, tr. F. Vallée «treut evel eur vaz-kloued.» ●(1957) LLMM 65/10 (T) J. Konan. Donet a reas ar c'hazh, ul loenig bihan du, treut evel ur vazh-kloued. ●(1962) TDBP Ia 39 (T). Hag a-rôg e oa treud 'vel eur vaz, tr. J. Gros «et avant il était maigre comme un bâton (comme un clou).» ●Honnez a zo 'vel eur vaz gwisket, tr. «celle-là est (maigre) comme un bâton qui serait habillé.» ●(1968) LOLE 51 (T) *Roc'h Vur. Deut on da veza treud evel eur vaz kleud. ●(1970) BHAF 329 (T) E. ar Barzhig. Kavoud a rejom eun tammm hini goz o tramaillad endro d'ar gegin, treud evel eur vaz kleud, krommet he hein, he lunedou war beg he fri.
(15) Na c’houzout pe benn eus ar vazh da lakaat en douar : faire les quatre cents coups.
●(1890) MOA 190 (L). Il fait les quatre cents coups, tr. «ne oar ket pe benn euz ar vaz da lakaat en douar.»
(16) Eeun evel ur vazh : corporellement droit.
●(1878) EKG II 295 (L) L. Inisan. Corintin a dosteaz he dreid an eil ouc'h egile, ha setu hen eeun evel eur vaz.
(17) Reiñ bazh d'e gannañ, d’e vazhata : donner des armes pour se faire battre.
●(1872) GAM (L) Goulc'hen Morvan 68. Ha neuze, aotrou keaz, perak rei baz d'ho kanna ? ●(1872) ROU 74 (L). Il a donné des armes pour le battre, tr. V. Roudaut «roed en d-euz baz d'e ganna (Triv.).» ●(1890) MOA 122 (L). Ils ont donné des armes pour les battre, tr. J. Moal «roet o deuz baz d'ho c'hanna.»
●(1906) KANngalon Here 221 (L). O prena evel ma reont kazetennou fall, e roont baz d’ho bazata.
(18) Kaout/Tapout fest ar vazh : avoir une correction, être rossé.
●(1836) FLF 26. Ne deffe tappet fest ar vas. ●(1870) FHB 280/151a . Cas bemnoz d'ar mestr ze eun nebeut brao a venneien pe ez int sur da gaout fest ar vas. ●(1877) EKG I 218-219 (L) Lan Inisan. Ma klefe e ven bet oc'h eva eur banne epken zoken ganeoc'h c'houi, e c'hellfen kaout fest ar vaz varc'hoaz vintin, en eur digouezout er gear.
●(1910) MAKE 83 E. Crocq. Ha fest ar vaz a teus bet koaniet eur wech da wreg ganti abalamour ma tagnouze re. ●(1927) GERI.Ern 150. fest ar vaz, tr. «bastonnade.» ●(1929) MKRN 108 (K) P. Martin. Lod eus ar verourien a grede e oa an aotrou o klask gout ma oa blod pe kalet kein an itron, pegen kizidik oa he soukil, ha den na grede tostat gant aoun eus fest-ar-vaz.
(19) Dont en-dro gant e vazh a-dreñv : revenir penaud.
●(1978) PBPP 2.1/54 (T-Plougouskant). Deuet eo en-dro e vazh a-dreñv gantañ, tr. J. le Du «il est revenu tout penaud /en traînant son bâton/»
(20) Skeiñ un taol bazh en dour : faire quelque chose pour rien, en vain. Cf. Reiñ un taol bouc'hal e Froñveur.
●(1910) FHAB Genver 28 Kergadoret. Ia, Enebourien Doue a ra van da c'hoarzin goap. Eun taol baz en dour, emezo ha netra ken. ●(1924) NFLO. Bâton. un coup de b[âton] dans un seau d'eau, tr. Loeiz ar Floc'h «eun taol baz en eur varazad dour.»
(21) Bezañ karget e vazh a spern : voir spern.
(22) Tapañ skrilhed gant bazh ar yod : voir skrilhed.