m. & adv. kizhier
I. M.
(1) Chat.
●(1499) Ca 34a. Caz. g. chat. ●petit chaton. b. cazic bihan. ●(1633) Nom 33a. Felis : vn chat : vn quaz, caz, mitou. ●269b. Cæsius : qui a les yeux de chat : vnan en deues daoulagat caz. ●(1647) Am 729. Biscoaz a coz caz coun, tr. «Jamais de vieux chat (ne naissent) des chiens. »
●(1659) SCger 23a. chat, tr. «caz, p. quizier.» ●136a. caz, quicher, tr. «chat.» ●(1732) GReg 156b. Chat, animal domestique, tr. «Qaz. p. qizier. (Van[netois] qah. p. qihér.» ●Petit chat, tr. «Qazicq. p. qizyerigou. Van[netois] qahicq. p. qihérigueü.»
●(1838) CGK 5. oll guicher ar vro-man. ●(1857) CBF 99. Ar c'haz en deuz tizet eur pikol raz, tr. «Le chat a attrapé un grot rat.»
●(1908) PIGO II 15. Hola ! Itien, 'm eus aon oc'h bet fete en marc'had ar c'hijer ? ●(1929) MKRN 88. keier du. ●(1982) PPBA 25. (Argol) «chats» se dit kercher.
(2) Labous, kochon kazh : petit chat.
●(1732) GReg 156b. Petit chat, tr. «Van[netois] lapous cah. cochoñ cah. p. laboused cah, cochonned cah.»
●(1856) VNA 23. un petit Chat, tr. «ur Hochon-cah.»
(3) Tad-kazh : matou.
●(c.1718) CHal.ms i. chat entier, tr. «tat cah, marcou, tar gah.»
(4) Tarv-kazh : matou.
●(c.1718) CHal.ms i. chat entier, tr. «tat cah, marcou, tar gah.»
(5) Toull-kazh : chatière.
●(c.1718) CHal.ms i. chatiere, tr. «toul cah.» ●(1732) GReg 157b. Chattiere, tr. «Toull-qaz. p. toullou-qaz, toullou-qizyer. Van[netois] toull-qah. p. toulleü-qah, toulleü-qihér.»
(6) [avec lénition interjective] Gazh ! : interjection pour chasser les chats.
●(1876) TDE.BF 225a. Gaz ! Interjection pour chasser le chat.
B.
(1) Taol lagad kazh =
●(1942) DHKN 66. én ur vonet trema en nor, a gil, hag é soubein, get ur guenhoarh aveit er vam hag un taol lagad-kah aveit er plah.
(2) sens fig. Un malin.
●(1909) DIHU 52/348. A! Pipi Latira, Pipi Latira, emé er porhér santél, a Vreih ama ? Ur braù a gah ! Ur haer a sah chistr ! Petra e glasket hui ? ●(1939) RIBA 96. Più benak en em-denn ker braù get en diaol e zo ur braù a gah !
II. [en locution]
A. (zoologie)
(1) Evn-kazh : chat-huant.
●(1879) ERNsup 153. eün-kas (oiseau-chat), chat-huant, T[ré]v[érec], St-Clet.
●(1931) VALL 360b. Hibou, tr. «evn-kaz T[régor] m.»
(2) Penn-kazh : hibou.
●(1924) SBED 41. Soñnen hirvoudus er pen-kah. ●(1970) GSBG 81. (Groe) penn-kazh, tr. «hibou. (litt. tête de chat).»
(3) Kaouenn-gazh =
●(1902) PIGO I 223. ma vije klevet a-bell eur gaouen-gaz oc'h huanadi.
(4) Kaouenn-lagad-kazh =
●(1903) EGBV 132. Er gohann lagad kah.
(5) Teod-kazh : petite sole.
●(1977) PBDZ 574. (Douarnenez) an teodoù-kazh, tr. «les ‘langues de chat', petites soles.»
B. (botanique)
(1) Ment-kazh-ki : herbe aux chats.
●(1933) OALD 45/213. Ment-kaz-ki, tr. «Herbe aux chats.»
(2) Louzaouenn ar c'hazh : herbe aux chats.
●(1732) GReg 491b. L'herbe au chat, l'ortie roïale, tr. «lousaouënn ar c'haz.»
●(1933) OALD 45/213. Louzaouaen ar c'haz, tr. «Herbe aux chats.»
(3) Pav-kazh =
●(1923) DIHU 146/312. hadet enta séradel pe paù-kah.
C.
(1) Lost-kazh : cirrus.
●(1931) VALL 501b. cirrus, tr. «lost-kaz m. pl. lostou-kizier.»
(2) Pav-kazh : souche noueuse.
●(1938) DIHU 321/44. én dro de zeu pe tri tam paù-kah derù é loskein ar en uéled. ●golo. paù-kah : souche noueuse. ●(1942) DHKN ii. ur skod benak pé un tam paù-kah kalet.
(3) Pénis.
●(1997) HYZH 209/27b. Pénis, tr. «pidenn, kazh, c'hwitell (gerioù luc'haj dizonest) (T[regor]).»
III. Loc. interj.
(1) Kroc'hen ma c'hazh !
●(1964) KTMR 16. Krohen va haz, te a zo eun ibill avad. ●(1970) BHAF 152. Ha neuze, krohenn ma haz, Breiz d'ar Vretoned ! ●(1972) LLMM 150/36. Kroc'hen ma c'hazh, emon-me, piv a skriv din eus ken pell ?
(2) Dampret e vo kroc'hen ma c'hazh !
●(1964) LLMM 107/420. Dampret e vo kroc'hen ma c'hazh ! Chas hudur divergont ! Staoterien villiget !
(3) Daonet e vo kroc'hen ma c'hazh !
●(1942) SAV 25/17. Daonet 'vo kroc'hen va c'haz ! N'in ket da 'n em stlabezi dirazi war va daoulin da c'houlenn pardon, nann mar karan.
(4) Fri ar c'hazh e-touez an dienn !
●(1929) CDFi 19 janvier. «Gwelloc'h eo beza kiger eget leue !» Satordellik ! Fri ar c'haz e touez an dien !
(5) Fri ar c'hazh e sac'h ar farz !
●(1929) SVBV 94. Satordallig, va ! Fri ar c'haz e sac'h ar fars ! emezoun-me d'in va-unan.
(6) Lost ar c'hazh er sac'had farz !
●(1929) CDFi 16 fevrier. ô ! satordellik ! Lost ar c'haz er zac'had farz !
IV. Loc. adv. A-bazoù-kazh : sans bruit.
●(1974) YABA 21.09. mé de voned ar é lerh a bazeu kah. ●(1974) LIMO 21 septembre. A bazeu kah, tr. «à pas de chat.»
V.
(1) ... evel ur c'hazh foetet : honteux.
●(1825-1830) AJC 5352 (Go) J. Conan. Hac en guelis o partian ne dou blec evel eur has foeted, tr. F. Favereau «Et je le vis partir plié en deux comme un chien battu.» ●5707. Egamarad pa voelas a jes quid evel eur has foeted, tr. F. Favereau «Son ami, voyant cela, s'en alla tel un chien battu.»
●(1912) RVUm 317 (Gu). Kouion èl ur hah foetet, tr. P. ar Gov «Honteux comme un chat fouetté.»
(2) Lijer evel ur c'hazh : très léger.
●(1889) ISV 422 (L) G. Morvan. Un all hag en doa a veac'h an doare euz a eun den; bras ha cre evel eur marc'h, lijer evel eur c'haz, hag he vizach roudennet oll e guer, ruz ha glaz.
(3) Laer evel ur c'hazh : très voleur.
●(1942) VALLsup 176 (Ki). Très voleur, tr. F. Vallée «laer evel eur c'haz (Drezen).»
(4) Sklaer evel e revr ur c'hazh du : très sombre.
●(1970) BHAF 169 (T) E. ar Barzhig. C'hwi a wel eun dra bennag ? O ya 'vat, ken sklaer hag e reor eur haz du !
(5) Bezañ dall e gazh : ne rien voir (y compris au figuré).
●(1920) FHAB Gwengolo 448. Noz eo d'ezi ha dall he c'haz ! ●(1924) FHAB Eost 288 (T) *Breizadig. An nep n'anavez ket an dud a zo enno, a zo evel ma lavarer, dall mat e gaz. ●(1942) VALLsup 11 (T). A quia, tr. F. Vallée «aet dall e gaz T[régor] fam.» ●33. Je n'y vois pas clair (au fig. dans cette affaire, etc.), tr. «dall emañ va c'haz fam.»
(6) Dont ar c'hazh (da, d'ar) razh : en venir aux actes.
●(1763) SE 39 (Li) C.-M. le Laé. Roët e setanç ivit beza crouget, / Pa zeuas ar c'haz d'ar raz nedoa potanç ebet, tr. G. Esnault «Sentence ayant été rendue contre un quidam, qu'il fût pendu, quand le chat vint au rat, il n'y avait nulle part une potence.»
●(1878) SVE 536. Pa vez deut ar c'haz d'ar raz ne ouzont ober netra, tr. L.-F. Salvet «Quand le chat arrive près du rat, ils ne savent rien faire. (Quand l'occasion se présente, ne pas en profiter.)»
●(1912) MELU XI 342. Pa c'hey ar c'haz da raz, tr. E. Ernault «Quand le chat deviendra rat, quand il faudra compter (M. Berthou.» ●(1931) VALL 8. Maintenant on en vient aux actes, tr. F. Vallée «bremañ e teu ar c'haz d'ar raz fam.» ●(1938) FHAB Gwengolo 197 L. B.. Klevet hor beus bet ive lavaret e vije, er bloa-man, eur bloa kernez ! Ha padal, p'eo deuet ar c'haz da raz, hon eus gwelet ez eus bet eur bloaveziad greun, eus ar seurt ne vez ket gwelet alies. ●(1952) LLMM 31/58 (Ki-Douarnenez). Deut ar c'hazh da razh, tr. P. Denez «en fin de compte...» Eñ lavare oa pinvidik; met pa eo deut ar c'hazh da razh, ne oa ket tra. ●(1957) BRUD 2/43 (K) Y. ar Gow. Med, evel eur halz euz ar fougaserien, ne oa ket Yann euz ar re zisponta pa deue ar haz da raz, hag e chome da dermal a-dreñv e harz-spern e leh redeg da gerhad e fuzul. ●(1957) AMAH 221 (T) *Jarl Priel. Hogen pa zeuas ar c'hazh da razh e weljomp un ti a vent vat hag a venne, dre bizoni (sic) pe leziregezh e berc'henn, kouezhañ en e boull. ●(1976) LLMM 177/255 (K) Y. ar Gow. Ha koulskoude, pa veze deuet ar c'hazh da razh, e kleved e veze bet flastret soudarded an Tzar. ●(1978) BZEN 59 (Li-Plougernev). Aze doa bet ur reünion ganta, hag ez ea mat, brav. Met deut ar c'hazh da razh ! E oant bravoc'h en traon egit war-laez c'hoazh.
(7) Na fiziañ lost e gazh en ub. : ne pas avoir confiance.
●(1978) PBPP 2.1/185 (T-Plougouskant). Ne fizfen ket lost ma c'hazh ennañ, tr. J. le Du «je ne lui confierais pas la queue de mont chat /je n'ai aucune confiance en lui/»
(8) Tennañ ar c'hazh a-zindan ar gwele : tirer les vers du nez.
●(1909) FHAB Here 310 *Laouig Beg ar Spins. Lan barboellik ne vele tamm he doa lakeat Barba en he fenn tenna ar c'haz eus a zindan ar gwele, pe mar kirit tenna digantan kement a c'hoantea kuzat.
(9) Kas e gazh d'ar gêr da ub. : rendre la pareille.
●(1907) FHAB Gwengolo 220 J.-B. Martin. Tol moged da skleraat eun tammig va spered ma kasin e gas d'ar ger da baotr e nados.
(10) Kas ar c'hazh gantañ : déménager sans rien dire.
●(1732) GReg 262a. Deloger sans trompette, sans bruit, tr. G. Rostrenenn «caçz ar c'has gand-hâ.»
●(1874) FHB 482/89a (L) G. Morvan. Meur a vech, lenner, oc'h eus clevet lavaret e voa eat an hen ma'n hen kuit euz al leac'h ma 'leac'h, hag en doa caset ar c'has ganthan, da lavaret eo e voa eat kuit ep lavaret na kenavezo, na de mad, na nos vad da zen. ●(1896) MELu VIII 118 (Go-Kerfot). Ed e i c'has gañti, ou kesed i deus i c'has gañti, tr. E. Ernault «Elle a emporté son chat (elle a déménagé sans rien dire, sans en parler à ses voisines.)»
●(1909) FHAB Gwengolo 285 (L) F. P. An deputeed a votaz eneb d'ezan hag ez eaz d'ar gear... o kas ar c'has gantan. ●(1912) RVUm 206 (Gu). Kaset en des er hah getou, tr. P. ar Gov «Il a emporté le chat.» ●(1978) PBPP 2.2/282 (T-Plougouskant). Aet e oa ar c'hazh ganeoc'h en deiz all, tr. J. le Du «l'autre jour, vous êtes parti comme un voleur /sans dire au revoir; lit. vous avez emporté le chat/»
(11) Traitour evel kazh : traitre.
●(18--) MIL.ms (d’après MELU XI 405). Treitour evel kas, tr. E. Ernault «Traître comme chat.»
(12) Ober e gazh gleb : faire son hypocrite.
●(1955) VBRU 9 (T) *Jarl Priel. Hogen, e-keit ha ma vezent oc'h ober o c'hazh gleb en-dro din... ●138. Kerse eo ganin, emezon en ur c'hoari va c'hazh gleb. ●(1957) AMAH 135 (T) *Jarl Priel. Ne gleven digantañ nemet «mon cher ami» pe «mon vieux copain de Mailly» met kaer en devoa ober e gazh gleb e ouien fraez mat n'en devoa nemet kas evidon. ●(1968) LOLE 104 (T) *Roc'h Vur. Barnet e oan en-araog (...) ha ze a zo kaoz ez eo fellet ganin chom hep ober ma haz gleb.
(13) Dont evel e lost d'ar c'hazh :
●(1935) NOME 25 (Ki) J. Riou. (Lomig) Nemet dont a ra ganeoc'h ho kwerz diwar-benn Nomenoe ? (Perig) Dont a ra evel e lost d'ar c'hazh ; ne vo ket savet, avat, diwar-benn Nomenoe.
(14) Bezañ mat da lakaat dindan lost ar c'hazh : être nul et sans valeur.
●(1957) AMAH 170 (T) *Jarl Priel. Ur c'haer a vilhed glas (...) disheñvel krenn diouzh ar pilhennoù lous ha flaerius a-vremañ, mat da lakaat dindan lost ar c'hazh.
(15) Kas ar c'hazh d'ur pennc'hêr arall : faire la lessive.
●(1919) DBFVsup 36 (G). Kas er hah d'ur penhér aral (B[as] v[annetais], tr. E. Ernault «faire lessive.»
(16) Treiñ ar c'hazh dre e lost : faire un travail sans valeur ; être fainéant. Cf. treiñ ar c’hi dre e lost.
●(1936) IVGA 58 (Ki) Y. Drezen. Dreist-holl pa n'eus ket da heul muioc'h a c'hounid eget o troi ar c'haz dre al lost. ●304. Kement a c'hounezfes o troi lost ar c'haz.
(17) Aet eo ar c'hazh gantañ e-lec'h ar mil : il/elle a perdu.
●(1942) VALLsup 132. Il a perdu (la partie), tr. F. Vallée «aet eo ar c'haz gantañ e-lec'h ar mil (allusion au jeu de mil-ha-kaz).» ●(1962) TDBP Ia 91 (T). E-sell e oa d'ober mil hag he-deus greet kaz, tr. J. Gros «elle comptait gagner le gros lot et elle a fait chou-blanc (ses espoirs ont été réduits à néant).»
(18) Sachañ ar c'hazh d'ar gambr : renifler très fort.
●(1984) LPPN 654 (K-Poullaouen). Jechañ ar c'hazh d'ar gamp, tr. F. Favereau «renifler très fort.»
(19) Dont er-maez eus breuriezh ar c'hizhier : voir breuriezh.
(20) Bezañ evel ki ha kazh : voir ki.
(21) Just evel fri ar c'hazh : voir fri.
(22) C'hoari mil ha kazh : voir c'hoari.
(23) Pa gavin un neizh logod e skouarn ar c'hazh : voir neizh.
(24) Klask meskañ yod d’ar c’hizhier : voir yod.