m. & adv.
I. M.
A. (sens anatomiques)
(1) Dos.
●(1557) B I 460. gant bizyer calet (...) / Ha neruou tenn a egennet / Ez vezo he quil quen pilet / na alhe quet he remedaff, tr. «à grands coups de bâton (…) et de durs nerfs de bœufs ; son dos sera si bien battu, qu'il n'y aura pas de remède.»
(2) Dos, partie arrière.
●(1732) GReg 218a. Le derriere du cou, tr. «Qil ar gouzoucq.»
(3) Arrière-train.
●(1934) ALMA 138. hag ar c'hi, Fridu, chouket war e gil ouz eur bank.
(4) Ar c'hil, chouk ar c'hil : la nuque.
●(1499) Ca 171b. Quil. g. cest la partie derriere de la teste ioingnant ou coul. g. hasterell.
●(1659) SCger 168a. quill, tr. «chaisnon du col.»
●(c.1825/30) AJC 4795. a dre choug egil evoa bed sortiset [ar vouled]. ●(1869) HTC 75. Heli a gouezas dreist choug he gil. ●(1889) ISV 178. Mes pa douchas troad ar forc'h oc'h an douar, he fenn a ieas a gass var ar biziet, hag ar bez a ieas en he ginou hag a dreuzas he empen bete mont er meas dre ar c'hil.
●(1903) MBJJ 79. war chouk ho kil. ●(1906) BOBL 22 septembre 105/2f. Mar d'eo c'houez-beo ar marc'h, kemerit eur spoue ha goualc'hit-hen deuz ar c'hil d'an tailler.
(5) Kouezhañ war e gil : tomber à la renverse.
●(1659) SCger 103b. a la renuerse, tr. «voar e guil.» ●(1732) GReg 805a. Tomber à la renverse, tr. «Couëza var e guil.»
(6) Revers (de la main).
●(1530) J p. 76a. Ha gant quil e palu / A scoas hon saluer / Oar he guen tener, tr. «et il frappa notre sauveur du revers de la main, il le frappa sur sa bouche délicate.»
●(1659) SCger 105b. reuers de la main, tr. «quil an dorn.» ●(1732) GReg 820a. Le revers de la main, tr. «Qil en dourn.»
●(1876) TDE.BF 345a. Kil, s. m., tr. «dos de la main.» ●(1889) SFA 258. Begou an tachou a veze guelet var gil an daouarn. ●(18--) SAQ II 333. Kil he zourn.
●(1909) KTLR 130. Gant kil he zorn hag e vaench, Lom a zec'has he zaelou. ●(1920) FHAB Genver 205. gant kil e vizied.
B. (sens techniques)
(1) Dos (d'un outil).
●(1732) GReg 303a. Le dos d'un couteau, tr. «Qil ur gountell.» ●(1744) L'Arm 116a. Dos (...) D'un couteau, tr. «Quile ur gouteell. m.»
●(1876) TDE.BF 345a. Kil, s. m., tr. «Revers arrière, dos d'un couteau.» ●(18--) SAQ I 85. kil he rastel. ●(18--) SAQ II 205. kil he falc'h.
●(1924) FHAB Gwengolo 338. faoutet e benn d'ezan ivez gant un taol kil bouc'hal. ●(1929) FHAB Meurzh 105. Unan eus an archerien a skoas war e gein gant kil e gleze.
(2) Revers.
●(1732) GReg 820a. Revers, ce qui est au dos, tr. «Qil.» ●Revers d'une piece de monnoïe, tr. «qil.» ●Le revers d'une medaille, tr. «qil ur vedalenn.»
●(1876) TDE.BF 345a. Kil, s. m., tr. «Revers d'une médaille, d'une pièce de monnaie, etc.»
(3) War an tu kil : à l'envers.
●(1868) KTB.ms 14 p 119. pa laki ar vantell-se war-ann-tu-gill, na vi gwelet gant den.
C. sens fig. Kil ennañ : rétif.
●(1872) ROU 101a. Rétif, tr. «Kil enna.»
II. Adv.
A. E-kil : à l'envers.
●(1945) DWCZ 31. pa c'hoarvez ganto lakaat o botez e kil.
B. Loc. adv. A-dreuz-kil.
(1) = (?).
●(1787) PT 36. Guet ur guir ean en dès hun flastret ar en doar. / A dreschil hèmb predér.
(2) En reculant.
●(1931) GUBI 29. Kentéh er penmoh ar é hoar / Um den un tammig a drechil.
(3) Kouezhañ a-dreuz-kil : tomber à la renverse.
●(1792) HS 99. ean e gouéhass à dresquile ag é gadouér. ●(17--) VO 106. couéh guet scontt a dresquil.
●(1931) ATBR 8. Yannig a gouez a dreuskil. ●(1934) BRUS 92. A la renverse, tr. «a dreskil.»
C. A-gil.
(1) À reculons.
●(1744) L'Arm 17b. En-arrière, tr. «A-guile.» ●(17--) TE 17. e hum avanças a-guile trema-d'où.
●(1869) HTC 12. en eur vale a-gil. ●(1879) GDI 37. antréein a guil én ilis.
●(1934) BRUS 95. A reculons, tr. «a gil.» ●(1934) PONT 82. Hag en eur vont d'o zi, e zeant a gil. ●(1939) RIBA 165. en ur gerhet a gil.
(2) sens fig. Kemer komzoù a-gil : comprendre le contraire de ce qui est dit.
●(1872) GAM 52. ar c'houarnamant ze a renker kemeret he gomzou a gil.
D. War-gil : à reculons, sur ses pas.
●(1732) GReg 790b. A reculons, tr. «var guil.»
►[form. comb.]
S3m war e gil
●(1732) GReg 790b. Marcher à reculons, tr. «qerzet var e guil.»
●(1879) BMN 199. An Autrou person ne zeuas ket var he gil evit en em zifen.
S3f war he c'hil
●(18--) SBI II 110. Hac hi 'retorn ac'hanè war he gil, tr. «Elle de revenir de là sur ses pas.»
P1 war hor c'hil
●(18--) KTB.ms 14 p 65. Distroomp war-hon-gil.
●(1905) LZBl Mae 129. gwelloc'h eo mont var hor c'hil.
P2 war ho kil
●(1871) KTB.ms 15 p 71. nemet digwezoud a rafe d'hec'h dont war-ho-kil.
P3 war o c'hil
●(1847) GBI II 310. War-ho-c'hil en ti int bet êt, tr. «Ils retournèrent dans la maison.»
III. Penn kil ha troad : voir penn.