m. & adv. –ioù
I. M.
A.
(1) Ar, ur pezh kaer ! : la belle affaire !
●(1910) FHAB C'hwevrer 44. Eur pez kaër ! guelloc'h eo uza hon ners o labourat, o kemer poan, eget hel lezel da vergla... ●(1923) FHAB Kerzu 463. «Pez kaer ! Gouzout a ran eman tost ar poent hag e fell d'in lakat ar peoc'h em c'houstianz.
(2) Ur pezh : beaucoup de, un grand nombre de.
●(1932) FHAB Mezheven 236. O, eur pez tud a deuy du-man, rak tost d'ar vourc'h emaomp, hag eur maread anaoudegez hon eus. ●(1934) FHAB 337. e oa eur pez tud o sellet. 350. Eur pez marvailhou a voe ganto epad ar pred. ●(1948) KROB 1/13. eur pez tennou a strakas diouz kostez ar c'hoad pin.
(3) Ur pezh : un(e) grand(e).
●(1876) TDE.BF 437b. eur pez bandennad saout. ●eur pez bagad saout all.
(4) Morceau.
●(1499) Ca 22a. g. petite piece. b. pezic bihan. ●157b. Pezz. ga. piece de drap ou daultre chose. ●Pez. g. piece. ●Pezz ponnher a metal vne masse ou grief poix. ●Pezz ledan a houarn g. large piece de fer ou dargent / ou daultre metal. ●(1633) Nom 56a. Turundæ, fartilia, offæ : apast : vr pez quicq, quement tra á vez massiff eguis pastezyou, souben-quicq. ●Segmentum, segment : piece, partie, morceau : vr pez, felpenn, tam. ●56b. Frustum, frustulum : piece, lopin : vn pez, felpenn. ●61a-b. Casei quadra : vne piece de fourmage : vn pez fourmaig. ●178b. Voluolus, occa : bois pour esgaller la terre : vn pez coat da coumpesaff an douar.
●(1659) SCger 81a. morceau, tr. «pez p. iou.» ●(c.1680) NG 17-18. Er main (…) / E cals a pehieu a draillou. ●(1790) MG 275. me zou obligét de zaibrein attàu ur piqueol péh.
●(1902) PIGO I 103. eur pez mad a vara.
(5) [avec un adj.] Ar pezh a : ce qui est.
●(1903) MBJJ 228. 'pez a c'houllou a oa (...) a zo bet leuniet a vasoniaj.
(6) [avec un subst.] Ar pezh a : ce que.
●(1907) PERS 11. ar pez a bedennou en doa desket.
(7) Ober ur pezh da ub. : jouer un tour à qqn.
●(1732) GReg 931b. Jouer un tour à quelqu'un, tr. «Van[netois] gobér ur péh d'unon benac.»
●(1874) FHB 498/222b. Neuze evit ober pez d'ar paour kez coz, e roaz eur bountad d'ar vreac'h a zalc'he an tas.
(8) Kavout ur pezh : trouver drôle, amusant.
●(1923) DIHU 150/373. En E. Kadig e gavé ur péh bout hanùet minour Kerlen. ●(1974) YABA 08/09.12. Dré gement-sé e kavè ur pèh rekinat doh en oll. ●(1975) YABA 18.01. En dud suroualh a gavé ur pèh é kleuet unan arlerh en aral.
(9) Kavout ur pezh =
●(1936) DIHU 295/3. Konfort e za demb é huélet breman éleih muioh a dud hag e gav ur péh laret é mant a du get er brehoneg.
(10) Ur pezh : quelque chose de.
●(1879) BMN 212. Eur guir vignon a zo eur pez ral var an douar.
(11) Pezh douar : pièce de terre.
●(1855) MAV 48. prenet am eus eur pez douar digant va amezek. ●(1877) MSA 210. cant guech oa bet red kuitaat ar pez douar.
►sans compl.
●(1787) BI 247. ur péh æd colled.
(12) Tête de.
●(1925) SFKH 17. sel guéh e té get hé deu pé tri péh jiber.
(13) (Ar) pezh a gar : ce qu'il veut, son content.
●(1838) CGK 4. C'hoarzin gant caon en e galon, squilla pez a gar daëlou.
●(1908) PIGO II 30. e kaver pez a garer a verc'hed a bep stum, a bep giz. ●(1909) KTLR 1. leaz da eva ha bara da zribi ar pez a garie. ●16. krampoez lardet ar pez a garient. ●23. Me meuz pesket ar pez a garan. ●(1915) HBPR 213. ar mear (...) spountet oll, a lavaras sini ar pez a garjet. ●(1929) MKRN 26. Laoskomp ar eontr Kaoutin da hopal pez a gar, tr. «Laissons l'oncle Corentin hurler comme il l'entend.»
►[locution invariable]
●(1927) KANNkerzevod 5/3. ma mignoned, traou' pez a gar hon eus gant an dra-ze da boueza an tol ma… ●(1952) LLMM 31/58. (Douarnenez) pezh a gar : tro-lavar digemmus, son content, votre content.
(14) Pièce, salle.
●(1867) BUE 10. eunn ti koz hag e oa enn-han daou bez braz diadraou, ha diou gampr vraz a uz.
(15) Gros.
●(1906) KANngalon Mezheven 134. diou bech daelen a zavaz d'he daoulagad.
(16) Autant que.
●(1935) BREI 410/3c. ha ni seder ar pez a c'hallemp.
(17) Ce qu’il y a.
●(1787) BI 73. er péh ç'ou trebouluss, ne zant quet ordinæremant à-berh Doué.
(18) Ar pezh ma : ce que.
●(1862) JKS 227. ne d-oc'h nemet ar pez ma'z oc'h. ●(1883) SAQ I 27. hen deuz great ac'hanomp ar pez ma zomp. ●(18--) SAQ 17. goude her beza great ar pez ma zoa.
●(1907) KANngalon Mae 406. ar pez ma tlie beza Iliz ar Galoun Zakr.
(19) Pion.
●(c.1718) CHal.ms iv. Dame touchée Dame Ioüée, tr. «peh touchet, peh hoariet.»
●(1925) FHAB Ebrel 146. ec'h en em lakent da c'hoari 'r peziou, gant tammou maen-sklent.
(20) Fût.
●(1790) MG 34. èl pe groguehai en tan én ur péh audevi.
●(1982) PBLS 357. (Sant-Servez-Kallag) ur pezh a c'hall bezañ deg barrikenn, daou-zeg barrikenn, ugent barrikenn e-barzh.»
(21) Pièce (de monnaie).
●(17--) BMa 394. Nin effé gant eur galon real / A rest deus eur pez guech real, tr. «Nous boirions, de très bon cœur, / Le reste de la pièce de six réaux.»
●(1834) SIM 194. ur pez a bêvar real.
(22) Gwellañ pezh a zo : ce qu'il y a de mieux, heureusement.
●(1911) BUAZperrot 101. Gwella pez a zo, ne c'heller ket barn eun den keit ha ma vez buez ennan. ●(1923) FHAB Gouere 260. Me a ya droug ennoun evit an distera tra ; tear oun ; met gwella pez a zo ne bad ket ganen ; n'oun ket gourvennek ; ankounnac'haat a ran dioc'htu...laza a rafen eun den ha pemp munut goude e paefen eur banne d'ezan. ●(1948) KROB 7/11a. Gwella pez 'zo, kreñv eo c'hoaz ene kristen Breiz.
(23) Gwashañ pezh a zo : ce qu'il y a de pire.
●(1911) BUAZperrot 132. goasa pez a oa, an traou a ioa kras, an tan eur wech krog a redas. ●135. Goasa pez a oue, e teuas da gredi ez edo hiviziken peb galloud etre e zaouarn.
(24) Gwellañ pezh a oa : (qui êtes) les meilleurs.
●(1911) BUAZperrot 266. kristenien vat, gwella pez a oa.
(25) En ur pezh : ensemble.
●(1862) BBR 44. War zao ez int holl, enn eur pez, tr. «Ils sont tous sur pied, tous.»
(26) En ur pezh : d'une pièce.
●(1861) BSJ 244. Mæs èl ne oé quet groui erbet é sæ er Salver ha ma oé teisset rah én ur péh.
(27) Pezh kanol : pièce d'artillerie.
●(c.1825-1830) AJC 3477. dousec pes canon.
●(1900) MSJO 87. ar pesiou kanol a vez klevet o kroza. ●(1915) HBPR 107. seis ugent soudard ha daou bez kanol. ●(1976) LLMM 175/120. ar pezh kanol 75.
►
●(1942) DRAN 94. Ar peziou 75 ha 155 a zo bet skrapet holl gant an argadourien.
(28) Ar pezh brasañ : la plus grande partie.
●(1883) MIL 216. ar pez brassa eus al leor-ze.
●(1990) TTRK 137. ar pezh brasañ eus e amzer a dremene oc'h ober bos, da lavarout eo redek an ostalerioù hag o lipat banneoù.
(29) Pezh douar : pièce de terre.
●(c.1500) Cb 34b. cest mesure de terre qui contient de toutes pars cent pies. b. vn pez douar a delch cant troatet a pep tu.
●(1877) BSA 278. cant guech oa bet red kuitaat ar pez douar.
(30) Ar pezh ma c'heller ! : autant que faire se peut, à l'envi.
●(1938) FHAB Mezheven 150. Hor brezoneg ne vefe ket gwasket ? Met ruz a raer warnan ar pez ma c'heller !
(31) Ar pezh a sell ouzh : ce qui regarde.
●(1909) BOBL 14 août 242/2d. ar vederez-endrammerez (…) espernus eo evit ar pez a zell ouz an endramm, graet ganti ivez. ●(1912) KANNjuch Ebrel 4/30. evit koseal etrezho divarben ar pes a zell ouz mad an dud er barrez.
(32) (droit) Minute.
●(1942) SAV 23/64. goude m’o devoe lakaet an ozac’h hag ar wreg o sinatur war an daou bez (minute).
B. (en plt de qqn)
(1) Fall bezh : polisson, garnement.
●(1907) VBFV.fb 77a. polisson, tr. «fall béh, m.»
(2 Personne.
●(1838) CGK 14. O velt eur pez quen divergont.
●(1961) BAHE 27/31. e Bro-Lannuon (…) lavaret e vez bepred gant an dud dre amañ : «Houmañ 'zo ur Perseval ! evit komz eus ur gwall blac'h, ur pezh diaes !
(3) Espèce de.
●(1911) BUAZperrot 97. Pez digernez ma 'z out, eme ar verzerez. ●(1970) BHAF 155. Foei gand ar pez ifrontet-se.
(4) Ar pezh a : que je suis/que tu es/qu’il est, etc.
●(1970) BHAF 8. ifrontet a-walh ar pez ahanon.
II. Loc. adv.
(1) A-bezhioù : en pièces.
●(1792) BD 3335. diframet veet abesio, tr. «Vous serez mis en pièces.» ●3614. hac e saccagin abesio, tr. «et mets-le en pièce.»
(2) Evit pezh a sell : en ce qui concerne.
●(1969) BAHE 62/48. Ne oa ket diwezhat, evit pezh a sell, etre c'hwec'h ha seizh eur, met an noz a zeu ken buan er mare-se eus dibenn ar bloaz !
(3) Pezh evit pezh : coup pour coup.
●(c.1718) CHal.ms i. bien attaqué, bien defendu, tr. «ean him zihüen a hoari gäer, peh aüeit peh.» ●(c.1718) CHal.ms iii. a bon chat bon rat, tr. «peh aueit peh, fin pe fin.» ●Ie uous le reuaudray, tr. «hui hou pou peh aueit peh guenin, m'en talou dech.»
(4) En e bezh : entièrement.
●(1911) SKRS ii 194. dibaot a vech e vez lavaret ar pedennou diouz ar mintin, da vihana en ho fez. ●(1942) DADO 11. Lipet ho pije ho pizied, met siouaz, lonket am eus anezi en he fez !
(5) A-bezhioù hag a-dammoù : de bric et de broc.
●(1905) BOBL 21 janvier 18/1b. Gret eo a bejou hag a dammou. ●(1905) BOBL 26 août 49/2e. eur iez pe langach nevez krouet a bejou hag a dammou.
III. Loc. verb.
(1) Ar pezh a ranker : ce qu'il faut, suffisament.
●(1900) MSJO 78. Al lojeis a livirit zo mad ar pes a ranker.
(2) Pezh a c'hall bezañ : autant que faire ce peut.
●(1935) BREI 436/1c. dre ma'z eo skler pez a c'hall beza.
IV.
(1) Kavout ur pezh : être fier, avoir de l’orgueil.
●(1935) DIHU 293/255 (G) L. Herrioù. Ur péh e gavè er merhed a pe ouiè er baotred ou goulen a fèson ha liés é konzent arlerh a amiaplted ou danserion. ●(1936) DIHU 295/3 (G) L. Herrioù. Konfort e za demb é huélet breman éleih muioh a dud hag e gav ur péh laret é mant a du get er brehoneg.
(2) Kavout ur pezh : trouver drôle.
●(1940) DIHU 354/185 (G) L. Herrioù. Hag ofiserion ha soudarded en des kavet ur péh stléjal getè d'en hoari merc'hed iouank ag er vro. ●(1974) YABA 31.08 (Gi) J. Jaffre. Tud er pardon e gavè ur pèh ou lakat de haodisal. ●(1974) YABA 08.12 (Gi) J. Jaffre. Dré gement-sé e kavè ur pèh rekinat doh en oll; eh ober ginaj de ne vern più a zivout ne vern petra. ●(1975) YABA 18.01 (Gi) J. Jaffre. En dud suroualh a gavè ur pèh é kleuet unan arlerh en arall.
(3) Rentiñ ar moneiz eus e bezh da ub. : voir moneiz.