m. sec’hier, seier, sier, sic’hier
I.
A.
(1) Sac.
●(1499) Ca 178a. Sach. g. sac. ●(1580) G 1190. ha groiomp hon bech en on syher, tr. «Et cousons notre fardeau dans nos sacs.» ●(1612) Cnf 33a. vn sach bras græt à lezr. ●(1633) Nom 177a. Hapsus : sac qui conserue les playes : sach á conseru an goulyou.
●(1659) SCger 107a. sac, tr. «sac’h p. sec’hier.» ●(1732) GReg 836b. Sac, poche, tr. «Sac’h. p. seyer.» ●(17--) TE 59. carguein ou séhiér.
●(1849) LLB 1022. Lein é rah er sehier. ●2141. sehier lien.
●(1904) DBFV 201a. sah, m. pl. sehiér, sihier, sihér, saheu, tr. «sac, bourse.» ●(1905) HFBI 498. or scier bian. ●(1906) BOBL 21 avril 83/2a. karga ar zic’hier ha dont d’ar gear.
(2) Poche.
●(1659) SCger 94a. poche, tr. «sac’h p. sec’hier.» ●(c.1718) CHal.ms iii. poche d'habits, tr. «sah, sacot, fichet, poch’ a sarz[eau].» ●(1732) GReg 733b. Poche de haut de chasse, d’habit, tr. «sac’h. p. seyer.»
●(1931) VALL 669b.
(3) fam. Den d’e sac’h : égoïste.
●(1955) VBRU 4. A-vepred e oa bet ha da viken e vanje va zad den d’e sac’h e-unan.
(4) C’hoari ar sac’h war udb. =
●(1909) FHAB Ebrel 111. C’hoariet eo bet ar zac’h warnezo hag en doare-ze o deuz great plijadur da veur a hini.
(5) C’hoari sac’h : jouer à la loterie.
●(1857) CBF 124. C’hoari zac’h, tr. « Sorte de loterie ; cartes roulées et renfermées dans un sac. » ●(1876) TDE.BF 89b90a. c'hoari zac'h, pour c'hoari ar zac'h. Sorte de loterie qui consiste à mettre dans un sac des bobines renfermant des numéros; chacun puise à son tour. ●(1879) ERNsup 149. C’hoari zac’h, jouer à la loterie, Gom[menec’h], Pleud[aniel], Trég[uier].
●(1935) BREI 405/3b. gonezet eur milion, er c’hoari-sac’h.
(6) Sac’h benniget : sac où le prêtre met ce dont il a besoin pour extrémiser les agonisants.
●(1744) L’Arm 345a. Sac Bénit, tr. «Sah-béniguétt.»
B.
(1) (anatomie) Vessie.
●(1995) BRYV iii 13. (Milizag) eur zorohell, sah ar pemoh kwa.
(2) Poche des eaux.
●(1975) UVUD 165. (Plougerne) amañ ’mañ ar vuoc’h o vont da ala marad. Dao d’ar c’hraou. Edo sac’h an dour eno hag ar glud o tont.
(3) (cuisine) Robe (d’andouille).
●(1744) L’Arm 340b. Robe (…) D’andouilles, tr. «Goaidiguêñ f. : sah. m.»
●(1904) DBFV 201a. sah, m. pl. sehiér, sihier, sihér, saheu, tr. «robe (d’andouille).»
(4) (phycologie) Sac’h kalkod : bulbe de Saccorhiza polyschides.
●(1968) NOGO 217. Saccorhiza polyschides. si:er ’kalkod, «sacs de kalkod», le bulbe à Porz-Paol.
II. (élément de formation de termes péjoratifs)
(1) Sac’h-c’hwez : personne orgueilleuse.
●(1910) MBJL 50. Ze ne harzo ket meur a zac’h-c’houez eus Bro-C’hall, d’eur briz-diskamant, d’he dispenn. ●(1954) VAZA 100. ur sac’h-c’hwezh anezhañ. ●(1964) KTMR 15. koz sah-c’hwez.
►(insulte)
●(1970) BHAF 312. koz sah-c’houez.
(2) Sac’h-ardoù : personne qui fait des manières.
●(1927) TSPY 21. Sac’h ardou ! Toull kamenbre !
(3) Sac’h-gevier : menteur.
●(1908) FHAB Gouere 211. Sac’h geier, eme ar vamm d’he mab, en taol-man out flemmet en eur wech, ha mad ’zo great d’it.
(4) Sac’h moged : vantard.
●(1909) HBAL 24. Allo, sac’h moged !... bombanser fall : setu te adarre o vralla da gloc’h eb ezom...
(5) Sac’h dizere : personne qui ne sait pas tenir sa langue.
●(1732) GReg 853b. Qui ne peut garder un secret, tr. «sac’h disere. p. séyer disere.»
(6) (Bezañ) sac’h d’an diaoul :
●(1905) HFBI 298. n’oun ket sac’h dan diaoul.
(7) Sac’h don : estomac sans fond, gros mangeur.
●(1947) YNVL 94. Ur seurt sac’h don eo, gouest da lonkañ, eñ e-unan, kement a boazh hag a rost en holl bod-houarnoù Brasparzh.
III. Loc. interj.
►jurons euphémiques pour «sakredie»
(1) Sac’h ar bier ! : sac à bière !
●(18--) RGE 40. Sac’h ar bier ! ar re-màn eo an dud !
●(1908) FHAB Gwengolo 269. Beac’h déi, sac’h ar bier ! ●(1909) KTLR 29. Lochore a lavare outhan he unan : sac’h ar bier ! en taol-ma e teuin sur a ben deuz va daou laer.
(2) Sac’h an dienn ! : sac à crème !
●(1847) BDJ 52. Pa dlefhen, sac’h an dien, he lakât d’ar maro.
●(1905) ALLO 27. Sac’h an dïen, kredi a ran / Gwelet ho tad pa ho kwelan. ●(1909) ATC 5. Oh ! Sac’h an dien ! Na me zo diot ! Bez’ em eus aze er baner peadra da zibri... ●6. Evelato, sac’h-an- dien ! eun dra am laka gwall-nec’het : ar c’hoz tam lizer-man eo ! ●15. Mez, sac’h-an-dien ! ne ouzout na sou na dic’ha ! ●(1919) DBFVsup 61a. sah en dien, «sac à crème» (juron). ●(1923) FHAB 1922 – légérs changements de langue – Pièce inspirée de Molière, M. de Pourceaugnac)">AAKL 13. Sac’h an dien ! ne voe ket tost d’ezan lakat ac’hanon-me da gila ! ●34. Nan ! Sac’h an dien ! Petra c’hoarvez ganeoc’h-c’houi hizio ’ta ? ●(1934) FHAB Mae 225. Deus Per, sac’h an dien ! Na pebez c’hoari !
(3) Sac’h an dienn trenket ! : sac à crème tournée !
●(1965) KATR 43. Sah an dienn treñket ! N’az-peus ket furchet ’barz an arbel ?
(4) Sac’h ar butun ! : sac à tabac !
●(1935) ANTO 74. Sac’h ar butun ! ’me Job Itrig.
(5) Sac’h an ognez =
●(1907) MVET 108. Distag ac’hanon !... Buan, avad, sac’h an ognez !
►autres jurons.
(1) Sac’h an diaoul ! : sac du diable !
●(1947) BIKA 14. Koulskoude, sac’h an diaoul, n’eo ket da benn eo a zo troet da fall. ●(1956) BLBR 89/9. Ne c’hounezo ket, sac’h an diaoul ! ●(1964) BRUD 17/32. «Salade de concombres !» Sah an diaoul ! Petra hellfe beza ar hokombrez ?
(2) Sac’h panez ! : sac à panais !
●(1909) ATC 6. Buan avad, sac’h panez, rak mervel a ran gant an naoun hag ar zec’hed.
(3) Doubl sac’h panez ! : double sac à panais !
●(1909) TTC 25. Doubl sac’h-panez ! Azen gornok ma’z out !
(4) Mil sac’h goullo ! : mille sacs vides.
●(1907) DIHU 26/433. Nann, guir é, mil sah gouli !
(5) Sac’h ar soner ! : sac de sonneur !
●(1908) KMAF 15. Ah ! Sac’h ar zoner ! Sell hag hen aman !
IV.
(1) Teñval evel ur sac'h glaou // Du evel sac'h ur glaouaer // Du evel sac'h ar glaouer // Teñval evel sac'h al lutin // Teñval evel ur sac'h // Teñval evel en ur sac'h // Du evel ar sac'h // Du evel en ur sac'h : noir, très sombre.
●(1732) GReg 653a. La nuit est très noire, tr. G. Rostrenenn «qer du eo anezy evel ar sac'h.»
●(c.1825-1830) AJC 2562 (Go) J. Conan. Hac evel eur sach glou evoa tenvoal an amser, tr. F. Favereau «Une nuit noire comme un sac de charbon.» ●(1857) CBF 50 (L). Ker du eo ann noz evel ar zac'h, tr. «cette nuit, il fait aussi noir que dans un sac.» ●(1868) FHB 23 Mae... (L) G. Morvan (d’après MAEV 115). An noz a yoa tenval-zac'h. ●(1875) FHB 10 Gouere (L) G. Morvan. An noz a yoa tenval sac'h. ●(1877) EKG I 77 (L) L. Inisan. Abalamour ma ho poa lakeat ac'hanomp enn eur c'hraou ken du ha sac'h eur glaouaer. ●(1877) FHB (3e série) 7/51a *Karanteg. Loar n'oa ket, ha du oa evel en eur zac'h glaouer.
●(1902) PIPI I 30 (T) E. ar Moal. An noz a oa du ha teñval evel eur sac'h. ●174. Ar gampr a oa tenvaloc'h vit eur zac'h. ●174. Ar gampr a oa tenvaloc'h vit eur zac'h. ●(1903) MBJJ 249 (T) L. le Clerc. Eur vinz all a gas anomp donoc'h c'hoaz : aman eo teñval 'vel en eur zac'h. ●(1923) (L) *Yann FHAB Mezheven 223. P'en em gavas e kichen koad bras Penmarc'h, oa tenval evel e sac'h eur glaouer, ha ne veze mui gwelet an hent. ●(1935) ANTO 181 (T) *Paotr Juluen. Pa ne weled ken netra, du an noz evel sac'h ar glaouer. ●(1958) BLBR 110/4 *Saïg Santeg (d’après Kannadig Landi Meurz-Here 1957). N'eus ket a loar. Teñval eo evel sal al lutin. ●(1965) BRUD 20/28 (T) E. ar Barzhig. Teñval e oa eno evel eur zah. ●(1967) BRUD 26-27/44 (T) E. ar Barzhig. Ha kerkent, noz-du adarre evel en eur zah. ●(1970) BHAF 117 (T) E. ar Barzhig. Deut e oa teñval evel en eur sah, du evel reor eur billig.
(2) (Paket, lakaet) er sac'h : pris sans pouvoir fuir, s’échapper.
●(1877) FHB (3e série) 28/221a (L) *Torr-e-Benn. Emaout er zac'h, emaout crouffet en dro-man. ●(1877) EKG I 282 (L) L. Inisan. Canclaux ne zaleaz ket da velet oa lakeat er zac'h gant an Aoutrou de Kerbalanek; anaout a rea he vicher. ●(1878) EKG II 124 (L) L. Inisan. Lezet ec'h euz an alc'houesiou e dor an tour, ha, ma teu unan-bennag enn iliz, n'en devezo nemed rei eun taol alc'houez hag emaoud paket er zac'h.
(3) Bezañ lakaet er sac'h : être pris (au piège). Cf. coudre dans le même sac : barnadenn ar re a lazhe o zad.
●(1857) CBF 41 (L). «Ez ez da rei, m'oar vad, adarre da Iouen war gampi evit pemp dre gant ?» / «Oh ! amzer, awalc'h en deuz bet diganen; nemet ho faeo !» / «Emichans her graio.» / «N'ouzoun doare; gant na vezinn ket lekeat er zac'h !» tr. «... pourvu que je ne sois pas mis dedans !»
●(1927) YAMV 8 A. de Carné. Hel lakaat a rin er zac'h, ha dizale.
(4) Bezañ aet er sac'h : se corrompre, devenir hors d’usage.
●(1958) ADBr lxv 4/518 (K An Ospital-Kammfroud). Ar strollad bouteier-mañ a zo eet er zah, koulz lavared.
(5) Bout er memb sac'h gant : bon à mettre dans le même sac.
●(1790) MG 105 (G) I. Marion. Oh ! é hon ér memb sah guet Pierr.
(6) Reiñ sac'h da ub. // Reiñ e sac'h da ub. : refuser une demande en mariage de la part d’un homme.
●(1874) FHB 486/128a (L) G. Morvan. Tud avoalc'h zo oc'h he goulen, coz ha iaouang a ra al lez dezhi; hi avad a ro sac'h d'an oll. ●(1890) MOA 375 (L). Fille qui refuse tous les partis, tr. J. Moal «plac'h a ro he sac'h d'ann holl.»
●(1927) TSPY 37 (L) L. ar Floc'h. Neuze e roez d'in va sac'h, Biel ? (+ 50.) ●(1931) VALL 239. Éconduire (un prétendant), tr. F. Vallée «rei e sac'h da fam.» ●(1942) VALLsup 70. Évincer (un prétendant) rei e sac'h da.» ●(1944) SAV 30/42 (T) *Jarl Priel. Ma roje d'ezañ e sac'h, ne oa ket sur da gaout kenkoulz karedig hag heñ. ●(1949) KROB 11/11 (L) *Ab Sulio. N'eo ket da c'hoarzin eo dit, merc'h ! Lavar «nann» da Fañchig amañ 'ta: Ro e zac'h dezañ 'ta, Soaz !
(7) Reiñ e sac'h da ub. hag ar gordenn da heul : refuser une demande en mariage de la part d’un homme.
●(1954) LLMM 42/19 (T). Ha dezho holl a (lire : e) veze roet o sac'h hag ar gordenn da heul, gant an dimezell...
(8) Tapout e sac'h : se faire refuser par une femme une demande en mariage.
●(1927) TSPY 13 (L) L. ar Floc'h. Arabat e vezo d'it avat dont gand eur c'henou glapez, evel az peus hirio, pe ez out sur da dapa da zac'h.
(9) Kaout e sac'h poell hag all : se faire refuser par une femme une demande en mariage.
●(1955) STBJ 208 (K) Y. ar Gow. A-wechou, avat, en deveze ar pôtr yaouank e zac'h poell hag all hag e tistroe d'ar gêr, izel e glipenn.
(10) Kaout e sac'h : se faire refuser par une femme une demande en mariage.
●(1931) VALL 239. Être éconduit, tr. F. Vallée «kaout e sac'h.» ●635. Essuyer un refus, tr. «kaout eur sac'h.» (spécial à une demande en mariage).» ●(1958) BRUD 3/15 (L) *Mab an Dig. A hend-all emaout e riskl da gaoud da zah p'az pezo c'hoant ober da zibab. ●(1981) ANTR 187 (L) *Tad Medar. Ne vezer ked hardis pa deuer da houlenn. (...) ha distrei d'ar gear heb kaoud e zah.
(11) Bezañ brizh e sac'h : ne pas être difficile.
●(1895) GMB 84 (Go). Pet[it] Trég[uier] me e briz më zac'h, tr. E. Ernault «je mange de tout, je ne suis pas difficile.»
●(1931) VALL 218 (T). qui n’est pas difficile pour la nourriture, tr. F. Vallée «briz e sac'h T[regor] fam.» ●(1935) ANTO 58 (T) *Paotr Juluen. Peurvuia e vez dibrenn-mat va yalc'h, briz-kaer ma sac'h. ●(1978) PBPP 2.2/552 (T-Plougouskant). Homañ ec'h eo brizh he sac'h, tr. J. le Du «elle n'est pas difficile sur la nourriture /lit. son sac (à nourriture) est bariolé/»
(12) Kleuzañ e sac'h d'an den : donner faim. Cf. français : ça creuse.
●(1935) ANTO 61 (T) *Paotr Juluen. N'eus ket well eget ober hent, evit kleuza e sac'h d'an den.
(13) Na vezañ e zaou droad er memes sac'h : être débrouillard.
●(1965) BRUD 20/12 (T) E. ar Barzhig. Ne n'oa ket Koatelouri e daou droad gantañ er memez sah.
(14) Bezañ aet e benn er sac'h : être presque pris.
●(1957) AMAH 120 (T) *Jarl Priel. Hopala emezon, aet eo dija ma fenn er sac'h, met va reor bepred n'aio ket, mar gallan.
(15) Mont e sac'h an anoued (ar riv) : avoir attrapé froid.
●(1924) LZMR 4 (Ki) J. Riou. Paneved eman start va c'halon em c'hreiz e vijen aet e sac'h an anoued. ●(1929) SVBV 74 (L) *Ab-Sulio. An anoued a grog ennoun : emaoun e sac'h ar riou !
(16) C'hoari ar sac'h war udb. : jouer à la loterie.
●(1909) FHAB Ebrel 111. O devoa prenet eur bern traouigou kaër (...) C'hoariet eo ar zac'h warnezo hag en doare-ze o deuz great plijadur da veur a hini.
(17) Pep hini evit e sac'h : chacun pour soi. Cf. pep manac'h evit e sac'h.
●(1931) VALL 107. Chacun pour soi, tr. F. Vallée «pep-hini evid e zac'h.»
(18) Lart evel ur sac'h yod : très gras.
●(1943) SAV 29/11 (T) *Jarl Priel. Houmañ a zo lartoc'h eget eur sac'h yod.
(19) Lart evel ur sac'h toaz : très gras.
●(1967) BRUD 26-27/37 (T) E. ar Barzhig. Gasparz Strumpf a oa berr ha lard evel eur sah-toaz. ●(1970) BHAF 157 (T) E. ar Barzhig. Ya, ma ne vefez ket te ken lard hag eur sah toaz, peleh e vefe plas evidom toud e-barz !
(20) Bezañ e sac'h dindan e vilin : être caché, dissimulé.
●(1912) MELU XI 361 (T-Pontrev). Ré-nes so delc’hmad o sac’h dinan o milin, tr. E. Ernault «Ceux-là ont toujours leur sac sous leur moulin, ce sont des gens cachés, dissimulés. (Pontrieux.)»
(21) Kannañ evel ur sac'h en dour : battre qqn.
●(1912) MELU XI 361. Kanna 'vel eur zac'h ba 'n dour, tr. E. Ernault «Battre (quelqu'un) comme un sac dans l'eau (au lavoir). (Trév[érec])»
(22) Bezañ reut e sac'h : être en colère.
●(1868) FHB 187/246b (L) *Laouik an dero. Bastien a ioa reud-reud he zac'h !...
(23) Bout sac’h goullo : avoir le ventre vide.
●(1984) HBPD 194 (G) L.-G. Guilloux. Rak ma zigouéhé geton bout sah-gouli.
(24) Mont evel gar ur c'hi en ur sac'h : voir gar.
(25) Bout sac'h an diaoul gantañ : voir diaoul.
(26) Bezañ sac'h d'an diaoul : voir diaoul.
(27) Malañ e winizh e sac'h unan arall : voir gwinizh.