f. & interj. –où, tergin, terginier
I. F.
A. (géographie)
(1) Colline.
●(1732) GReg 126b. Bute, petit tertre, petit hauteur, tr. «torguenn. p. torguennou. torguennicq. p. torguennouïgou. un dorguenn.»
●(1868) FHB 157/3a. terguin pe tuchennou huel. ●(1868) FHB 194/299a. eun nebeut tergin. ●(1877) EKG I 255. Bourg Trelez a zo var eun dorgen huel.
●(1907) PERS 14. eun tamik torgen vian. ●65. n'euz ket kalz a dorgennou. ●(1942) DRAN 78. da dizout traoñ tor an dorgenn 344, kent ma tirollo tennadeg-harz an enebourien. ●(1944) DGBD 121. dre wask an terginier e kildro an hent.
(2) Ouzh torgenn : à flanc de côteau.
●(1907) FHAB Here 241. Ma viche gwez bihan pe vras var o c'hern hag ous torgen.
(3) Montagne sous-marine.
●(1925) DIHU 172/343. (Groe) Torgen, neu, tr. «éminence sous-marine.» Dastumet de Vleimor.
B. Protubérence, bosse.
●(1973) SKVT II 16. Ur c'hañval (…) ha daou bikol bos, div wir dorgenn war e gein ! ●33. m'en deus ar c'hañval div dorgenn war e gein (…) an dremedal n'en deus enemt unan.
II. Loc. interj. Pennad torgenn ! = touadell.
●(1964) BRUD 18/31-32. Pegwir emañ an Aotrou Person oh overenna e rankan gedal. Pennad torgenn ! Amañ eo kalz re hir an interamañchou.
III.
(1) (Kas, skeiñ) ouzh torgenn : jeter à terre.
●(1908) FHAB Mae 137. Var zao eta, prim ha stard ! beac'h d'an hual ma tistigno, beac'h d'an nask ma torro krenn ! Frank varnomp neuze, ne vimp ket pell o kas ouz torgen ar gigerien didruez ha dissakred-se. ●(1942) VALLsup 102. Jeter par terre (un adversaire), tr. F. Vallée «skei ouz torgenn.»
(2) (Reiñ lamm, diskar, teurel, ledañ) ouzh torgenn : vaincre.
●(1874) FHB 472/16a (L) J. S.. Toulla dindan ho bro, he zeleur oc'h torgen. ●(1879) BMN 11 A. Drezen. Lusifer, pa vez bet discaret ouz torgen, a vez essoc'h goude rei lamm dezhan. ●134. An doare da ziscara ouz torgen an adversourien touet.
●(1911) BUAZperrot 78 (L) Y.-V. Perrot. Ne vezo ket roët lamm ouz torgen d'ezan en taol kenta. ●(1924) FHAB 305 (L) Y.-V. Perrot. Met an dudchentil a-ziwar-dro o devoe amzer da c'helver war o sikour strolladou soudarded breizad ha saoz a redas warlerc'h ar goueriaded keiz hag a roas lamm ouz torgenn d'ezo war hent Douarnenez. ●(1924) FHAB Genver 14 (L) Y.-V. Perrot. Gant 16 dijentil hepken, e ledas ouz torgen 300 Spagnol a oa deuet da ober skrab war aochou Leon.
(3) Kouezhañ ouzh torgenn : être vaincu.
●(1867) MGK 13 (L) G. Milin. Ann hini a ia da heul e benn, / A rikl a-bred, gouez oc'h torgenn.
●(1909) FHAB Meurzh 67 (L) Y.-V. Perrot. Etre ar veleien hag ar skolaerien eo digor bras ar vrezel; eur rumm pe rumm a gouezo ouz torgenn araok ma ehanor. ●(1926) FHAB Genver 7 (L) Y.-V. Perrot. Siouaz, frankiz Breiz a gouezas eno ouz torgenn d'an 28 a viz gouere 1488. ●(1931) FHAB Ebrel 140 (L) Y.-V. Perrot. Met ar (lire : an ) Hollanded hag ar Spagnoled, bountet ha divountet, a rankas koueza an darn vrasa anezo ouz torgenn, an amiral Waaken en o fenn. ●(1931) VALL 735. Rester sur le terrain, tr. F. Vallée «koueza ouz torgenn.»
(4) Kaout torgenn : être vaincu.
●(1921) PGAZ 83 (L) F. Moan. Ar France, eme-z'ho, e deze bepred ar gounid hag ar Prusse e deze atao torgenn.
(5) Mont ouzh torgenn : tomber.
●(1931) FHAB Mezheven 203. Evel eleiz a vroiou all a zo o paouez mont ouz torgenn.
(6) Lezel al labour ouzh torgenn :
●(1936) CDFi 18 avril (L) *Ab-Sulio. Mont da zigeri ar gloued deoc'h-c'houi ha lezel va labour ouzh torgenn!... N'emaoc'h ket mat paotred !
(7) (Bezañ, chom) ouzh torgenn // chom war an dorgenn : être abattu.
●(1766) MM 1389 (L) C.-M. Le Laé. Feu paon a va c'hi ouc'h torguen, tr. G. Esnault «feu ! pan ! voila mon chien à la butte.»
●(1870) MBR 146 (L) A. Troude. Dao ! eur mean milin oc'h penn ar jeant brasa, hag hen oc'h torgenn.
●(1909) FHAB Mezheven 165 (L). Mes kement-se a ro da glevet oa red d'ar verourien gwerza mad frouez o douar; anez-se buhan e vijent ous torgen. ●(1913) FHAB 102 (L) Y.-V. Perrot. Eleiz a jomas eno ouz torgen, mes ne ouezer ket gant piou e chomas ar gounid. ●(1926) FHAB 7 (L) Y.-V. Perrot. An aoter a zo ouz torgenn. ●(1931) VALL 735. Rester sur le terrain, tr. F. Vallée «chom war an dorgenn.»