prép. & adv.
I. Prép.
A. spat.
(1) À travers (champs, etc.).
●(1633) Nom 238a. Trames : chemin à trauers des champs : vn henth á treus an parcou.
●(1744) L'Arm 23a. Au-travers, tr. «A-dress.»
●(1868) KMM 51. Tenn oa ar bale, ha diez an ent a-dreuz ar meneziou. ●(1869) KTB.ms 14 p 145. a roaz ur wialennad d'ar postillon a dreuz he faz. ●(1878) EKG II 16. Ha ni enn hent a-dreuz ar c'hoajou hag ar goaremmou. ●24. mont a riz adreuz ar goueriou bian hag ar brouan. ●87. Mont a riz var eeun adreuz ar parkeier betek an hent bras. ●(1882) BAR 58. hag a ieaz a benn her a-dreuz ar meneziou. ●(1889) ISV 423. evit va ren adreuz ar c'hoajou-ze, leun a laginier.
●(1902) PIGO I 121. mont e-kwit a-dreuz parkou. ●(1906) KANngalon Mae 103. mont dispont a dreuz ar reier hag an danjeriou a bep seurt. ●(1911) BUAZperrot 857. a dreuz lanneier brugok.
(2) Au travers (d'un plan vertical).
●(1906) KPSA 165. Sellit oc'h an heol pa vez o steredenni en iliz-veur, a-dreuz gwer kaer ar prenecher. ●(1907) PERS 327. an avel, o c'huibanat a dreuz garanou ar gofesion.
(3) En travers de.
●(1910) FHAB Gwengolo 270. ar mogeriou ledan a oe savet a dreuz an Enez da gaeat outo.
(4) En travers de (la face).
●(17--) EN après 1286. Louis a ra ur vahad dean dreus e ben, tr. «Louis lui donne un coup de bâton par la tête.»
●(1878) EKG II 70. en eur blanta gant-han eur stafad a-dreuz he c'hinou.
B. temp. De par (le temps).
●(1911) BUAZperrot 243. da viret e gomzou a dreuz ar c'hantvejou. ●(1911) SKRS II 71. Kaer ho deuz bet, a dreuz ar c'hantvejou, ober brezel dezhi.
II. Loc. prép.
(1) A-dreuz dre : à travers (champs, etc.).
●(1633) Nom 140a-b. Paries medianus : paroy trauersant les parts de la maison : moguer pehiny á vez á treuz dr'en parcou, moguer creïs.
●(1878) EKG II 154. a-dreuz dre ar c'hoat.
●(1941) DIHU 355/220. a dreuz dré er hoèdeg.
(2) A-dreuz dre : au travers de.
●(1834) SIM 194. an hini (…) a sell ur pez a bêvar real adreus dre ul lunedou melen, hac er c'hemer evit ul louis aour.
(3) A-dreuz da : à travers.
●(17--) EN 889. a dreus des fas marmous, tr. «à travers ta face de singe.»
●(1849) LLB 348. Lod a drez d'ur gerheg e sten ned ar vareu.
●(1902) PIGO I 102. hag hen da fanisan war ger, a-dreuz d'ar poullou, ken ma zailhe an dour dreist d'e benn. ●(1903) MBJJ 56. a-dreuz d'an douar gwiniek. ●(1918) LZBt Mae 32. Tri devez e padas ar veaj, a dreuz da douar displen da-vat. ●(1928) SAKO 40. a-dreuz d'ar brankou.
(4) A-dreuz da : au travers de.
●(1849) LLB 2121. Lausket ind de zevir a drez d'ul lien guen.
●(1935) BREI 396/3b. a-dreuz da blenken dijuntr o c'hoz fouken.
(5) A-dreuz da : (?) en travers de (?).
●(c.1785) VO 131-132. ni e arrihuas a drès d'ur sted pradeu.
(6) Sellout a-dreuz ouzh : regarder de travers.
●(1907) PERS 198. sur oun e sell a dreuz ouzoc'h. ●(1924) BILZbubr 40/895. Biliz a zellas (…) a-dreuz eus an diou wialenn.
(7) sens fig. Chom a-dreuz gant e hent : rester en route, ne pas continuer.
●(1921) PGAZ 18. he spered n'oa ket goall zigor ha poud oa da zeski. Setu ma chommaz a-dreuz gant he hent ha ma tistroaz da gaout he dud.
III. Adv.
A.
(1) De travers, en travers.
●(1499) Ca 39b. Coezaff atreux. g. choir de trauers. ●(1633) Nom 143a. Transtra : sommiers mis de trauers : treustou, soumyerou á vez lecquæt á treus.
●(1659) SCger 14b. de biais, tr. «a dreuz.» ●biaiser, tr. «mont a dreuz pe a gosté.» ●120b. de travers, tr. «a dreus.» ●(1732) GReg 217a. De côté, en biais, tr. «a-dreuz.»
●(1872) ROU 106b. Si quelque traverse nous arrête, tr. «mar teu un dra bennac a-dreuz.»
(2) [au superlatif]
●(1919) BUBR 9/236. hag o fringal adreusa ma c'hellont !
(3) Tout a-dreuz : tout-venant, non-trié.
●(1969) BAHE 62/39. Evit an avaloù e oa un istor all. Aze 'oa ket da zibab. Pa veze hejet ur wezenn 'oa 'met dastum d'ober, tout a-dreuz.
(4) Sellout a-dreuz : regarder de travers.
●(1633) Nom 18a. Limis obtueri : regarder de trauers, ou tourner la veuë : sellet á dreus, pe treiff è guelet.
●(1659) SCger 27b. regarder du coin de l'œil, tr. «sellet a dreus pe a gorn.» ●175a. sellet a dreus, tr. «regarder de trauers.»
(5) Mont a-dreuz : prendre les chemin de traverse.
●(1877) EKG I 301. Du ho fenn, glac'haret hou c'haloun, ez eant a-dreuz varzu Sibiril.
B. sens fig.
(1) Lavarout ur gomz a-dreuz : dire un mot de travers.
●(1710) IN I 197. disterra coms a vez lavaret dezo a-dreus.
(2) Kemer ub. a-dreuz : prendre qqn du mauvais côté.
●(1912) MMKE ix. Ar C'hernevad (…) an eus (…) karante gwirion da ginnig, da vihanan mar ouier kemer anezan en e bleg... Rak arabad, pet sonj, kemer anezan a-dreuz.
(3) Bezañ e benn a-dreuz : être de mauvaise humeur.
●(1899) BSEc xxxvii 156 / KRL 21. Ema e benn a-dreuz, tr. «Il est mal disposé, de mauvaise humeur.»
(4) (dans le parler des Johnies) (Acheter) au forfait.
●(1979) LJDR 25-26. certains se risquaient cepandant parfois encore lorsqu'ils trouvaient des vendeurs condescendants, à des achats «a dreuz» c'est-à-dire à «forfait» de parcelles entières.
(5) Lezel a-dreuz : laisser de côté.
●(1894) BUZmornik 172. lezel he fedennou hag he devosionou a dreuz. ●218. ar seurt traou-ze a c'heller hag a dleer zoken da lezel a dreuz pe a gostez evit eur pennad.
C. (marine)
(1) Dont, kouezhañ a-dreuz =
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) A-enep da zont a-benn ez eus dont a-dre. (...) Pa ne sent ken ur vag ouzh he stur e kouezh a-dreuz. Eoriet eo ar vag, ne grog mui an eor er strad ; loc'hañ a ra ar vag dindan efed ar red hag an avel : kouezhañ a ra a-dreuz (da gentañ, pa grog ar vag da «zriva», e lavarer : «emaomp o tont a-dreuz» ; damdost goude, kaset ar vag a-dreuz : «deut omp a-dreuz.» ●171. Pa vez kaset ur vag distur ez eeun war un all : «a-dreuz e teu warnomp ; halomp ar chadenn ha leuskomp (lezomp, laoskomp) da gouezha a-dreuz.»
(2) Kostez a-dreuz =
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) Kostez a-dreuz eo ar vag p'emañ troet kostez ar vag ouzh ar gwagennoù pe ouzh an avel.
(3) Lakaat a-dreuz =
●(1944) GWAL 163/172. (Ar Gelveneg) ez eo bet staget war fard an eor ur gordenn nevez o tont eus diadreñv ar vag, en doare m'eo kostezet ar vag a-dreuz ; ar stronk ne da ken dindan ar vag, aesoc'h eo pesketa. Lakaat ar vag evel-se a zo lakaat a-dreuz.
IV. Épith.
(1) (Parole) de travers.
●(1944) DIHU 389/3. un hantér komz a dreuz.
(2) (Regard) de travers.
●(c.1785) VO 43. ur seèl a drès. ●(1790) MG 363. Pihue-benac en dès er malheur de zigueor é vêg inemb dehai, e vou heurus mar paƒs guet seèlleu a drès.
●(1838) OVD 223. ur sèl a drès a berh hou nessan.
(3) =
●(1967) BAHE 54/50. laezh a-dreuz bervet en e bart e-unan.
(4) (Chemin) de traverse, traversier.
●(1877) EKG I 63. anaout mad a reamp an hentchou adreuz kerkoulz hag an hentchou braz. ●256. evit ho c'has dre an hentchou a-dreuz.
(5) =
●(1981) ANTR 140. Peder bañsion a zo er skolach. Ar bañsion a-dreuz eo an hini gwella marhad.
V.
(1) Tremen a-dreuz drez ha spern : voir drez.
(2) Tremen troad al leue a-dreuz genoù ub. : voir leue.
(3) Bezañ e leue a-dreuz ennañ, (en e gof) : voir leue.