v. cf. bezout, bout, bot .2.
I.
(1) Être.
●(1499) Ca 21b. Bezaff. g. estre. ●Bezaff presant. g. estre present. ●Bezaff tost. g. pres estre. ●Bezaff groaet. g. estre fait.
(2) =
●(1849) SBI i 166. Ewit ac’hann da dri bloaz, ma mignon, n’am po ket. ●(1868) SBI ii 256. Mar am eus-me bugale, ho ’m eus digant Doue. ●(1874) POG 153. d’ho peza digaset.
(3) N’eus ket da : il n’a pas d’égal.
●(1870) FHB 308/372a. ne voa ket dezhan da denna gant ar Wareg.
●(1902) MBKJ 29. N’euz ket d’ar iar evit diskouez ar garantez evit her (lire : he) re vian. ●(1931) ANDO 6. n’eus ket d’ar rouzig da zerc’hel dihun. ●(1936) FHAB Ebrel 135. N’eus ket d’an amzer evid en em dapa.
(4) Bet o : qui a servi à.
●(1955) STBJ 109. paper bet o pakada chokolad. ●191. sier bet o lakaat ludu gris.
(5) Ha bezañ : alors que.
●(1874) FHB 477/50b. ha penauz oc’h eus-hu gallet dont aman, ha beza alc’hoezet an doriou ? ●(1874) FHB 484/110a. pa o kuelint guisket evel eun demezel a reng huel, ha beza ho tad hag ho mam en dienez, goloet a druillou ?
(6) Bez’ ez eus ha(g) / Bout zo ha(g) : il y en a qui.
●(1864) SMM 16. Bez’ ez eus hag a zesc skiant pe ijin ar brezel. ●(1874) FHB 491/162a. «Bez’ez eus hag a glask, dre ho disprizans hag ho goaperez...
●(1907) PERS 154. beza ez euz hag a oar petra dalvezan. ●(1907) AVKA 124. rak bea oa hag ho devoa gwelet anehan. ●147. bea zo ama ha na voint ket skoet gan ar maro.
(7) Da vezañ ma : bien que.
●(1958) BLBR 110/2. Da veza ma veze cheo vad peurliesa. ●3. Da veza n’oa ket Katarin eur geben, pell ahano.
(8) Bezañ ma : bien que.
●(1900) MSJO 19. Bea n’eo ket artikl a feiz, ec’h aller kredi eo ar viriones. ●54. Bea ma ves ar c’horf evel maro. ●66. bea ma reas eur zarmoun gaer, n’hellas ket touch kalon an Aotrou.
(9) Bien que.
●(1907) AVKA 203. ha te na vea nemed un den, n-am dremenes evid Doue.
(10) Exister.
●(1868) FHB 158/10a. Hoguen ar c’hiz-ze n’ema mui. ●(1877) MSA 165. An den a zo hirio, varc’hoas n’ema mui. ●(1879) BMN 289. gouelit dourec, rag ho madoberour, rag ho tad n’ema mui. N’ema mui an hini a roe muioc’h a sked d’an noblans. ●(1889) ISV 198. o deus bet Renan hag he genseurt an divezoni da lavaret n’oa ket Doue !…
●(1904) ARPA 23. Rachel a vouel he bugale ha n’eo ket fellet d’ezhi beza frealzet, abalamour n’emaint mui. ●(1915) MMED 120. O va Doue (...) mar deus ac’hanoc’h, em em ziskouezit d’in. ●(1921) PGAZ 65. An amzer-ze n’edo mui.
(11) Bezañ da vezañ : arriver, survenir.
●(1910) MBJL 138. Rak salud ar Zakramant a zo da vean.
(12) Bout àr ub. ober udb. : devoir faire qque chose.
●(1906) HIVL 91. Hag épad ma konzé, en dén e huélé doh é gonz, doh é sel, é oé arnehou gobér èl laré. ●(1913) AVIE xiv. en dud ag er Galilé, a pe oé arnehé monet de Jéruzalem d’er gouilieu merchet, e oé guel geté, kentoh aveit trezein er Samari, monet de glah en dro d’er Jourden.
(13) =
●(18--) SAQ i 129. An douar zo bet ha n’oa den varnhan.
(14) [empl. avec le v. aux. «ober»]
●(1575) M 175. Bezaff ara da neuz, en fæçon vn bleuzuen, tr. «Ton aspect est à la façon d’une fleur.» ●(1576) Gk i 246. Bezafu a ra daou principal. ●(1576) Gk ii 72. Bezafu a ra seiz. ●(1612) Cnf 5b. Bezaff a gra yuez Confessoret pé-re ho deueus vn rotinen arall.
(15) Bezañ da : pouvoir.
●(c.1802-1825) APS 114. penaus vehai deign derhel ha resistein doh t’hai ?
(16) Bezañ da : servir de.
●(1575) M 466. Hac ez edynt breman, da coan ouz an tan glaou, tr. Fleuriot GVB 293 « ils servent de repas »
(17) O vezañ : ayant.
●(1894) BUZmornik 464. o veza bet kelennet gant sant Sebastian, Trankuillin a anavezaz he-unan ar virionez eur (lenn: eus) ar relijion gristen. ●465. Kromaz o veza asantet, Trankuillin a ieaz da glask Sebastian. ●524. ann duk Per o veza chentilaet eunn tammik.
(18) O vezañ ma : étant donné que.
●(1834) SIM 146. fea na elle qet occupi anezo. ●(1891) MAA 63. Eveza ma karont kement an Aoutrou Doue. ●94. Eveza m’oa devot evel eun eal. ●(1894) BUZmornik 471. o veza n’en doa ket a vugale.
●(1963) LLMM 99/264. O vezañ ma vane Vasili souezhet krenn ha difiñv e-kreizig ar straed.
(19) (mathématiques) Faire.
●(c.1718) H 155 / 191 - I/J 191 / 271 - K 271 - L 272/325 - M 325/422) (N 1/31 - O 32/70 - P 71/219 - Q 220/242 - R 242/426) (S 1/138 - T 149/251 - U/V/W 252/343 - Y 343/344 - Z 344/345)">CHal.ms ii. deus et deus font quatre, tr. «deu ha deu so peüar.»
●(1867) MGK 80. Lavaret hep fazia : unan ha daou zo tri.
(20) [après un pronom]
●(1530) Pm 77. Signifiaff he bezaff glan, tr. «Signifiant qu’elle était pure.» ●(1576) H 49. An grouec, an bugale, an seruicher, nep ho admonet hac an re na gousont ho bezafu excommuniet, hac an re na guellont ho euitafu na techel, tr. « The wife, the children, the servant, he who admonishes them, and those that do not know that they are excommunicated, and those that cannot avoid them nor flee from them. »
(21) [pour introduire une subordonnée]
●(c.1501) Donoet 5-7. edleout bezaff ung niuer, tr. « Il faut qu’il y ait un nombre »
(22) Bezañ + gant : avoir, avoir à disposition, etc.
●(1959) BRUD 7/17. Ni a oa du-mañ, eur podad yod ganeom war an daol.
II. [empl. avec une prép.]
A. Bezañ gant.
(1) Bezañ gant ar vaol : être à la barre.
●(1903) MOAO 31. Va zad gant ar vaol, tr. «mon père tenait la barre.»
(2) Bezañ gant e voued : prendre ses repas, être en pension.
●(1957) AMAH 66. Gant va boued e vezen e ti ar Spagnat Antonio. ●99. Gant va boued e vezen en ostaleri Polonia, brasañ ha gwellañ hini er gêrbenn. ●(1958) BLBR 113/15. Ha gand e voued e veze en tu-all d'ar pont.
(3) Bezañ gant (+ mal, maladie) : être malade de.
●(1890) MOA 39b. Les rhumatisants mangent bien, tout en se plaignant, tr. «Beza gant ar remm, / Dibri boued ha klemm.»
●(1904) ARPA 146. bezit truez outhan, rag gant an droug-huel eman. ●(1911) BUAZperrot 54. unnek vloaz a oa gant ar boan-izili. ●72. dalc'h mat atô e veze gant ar boan-benn.
B. Bezañ dre e sistr : avoir bu trop de cidre, être ivre.
●(1957) BRUD 2/84. mez «dre e sidr» e oa, ha setu noa ket toud e nerz anezañ.
C. Bezañ evit : être plus fort que.
●(1872) ROU 108b. Il ne peut surmonter son penchant au vol, tr. «Neket evit e zaouarn.» ●(1893) BIK 5. N'euz hini anomp vit hon c'hure.
D. Bezañ war vezañ : être sur le point de.
●(1866) LZBt Gwengolo 187. Gwastell oc'h, pe oc'h war vean, ne ket 'ta ?
III. La forme « ema » / «emañ».
A. spat.
(1) Être, se trouver.
●(1667) ARmorial 40. Cameru Trogoäzrat en Lanmaudez, Rosallic & autres, écartelé au premier & dernier d’azur à vn Vanet ou Coquille d’argent contrescartelé d’argent à quatre Billettes de gueulle posées en Croix & vn petit Croissant de mesme en abîme & pour deuise En quichen reyhé ma commeret, c'est-à-dire, qui se mesle de donner, se doit disposer à receuoir. ●(1710) IN I 183. ne d’ema quet enoc’h-hu.
►[avec un sujet indéfini]
●(1844) DMB 6. D’em diskoharn é ma douç ur gannnen (sic), tr. « Un chant est doux à mes oreilles. » ●(1864) SMM 87. Ama ema corf eun den divadez, pehini n’en deus gret netra evit Doue. ●(1879) BMN 289. e pe seurt stad ema unan ac’hanoc’h.
(2) Na vezañ mui en-unan : être sans connaissance.
●(1907) KANngalon Ebrel 381. An dud keiz-ze n'edont mui en-ho ho unan, a ne c'hellent ket goulen ar beleg.
B. temp.
(1) [indiquant qqc. qui va se produire]
●(1878) EKG II 271. abarz nebeut, me gred eman ar zoudarded aman. ●(1894) BUZmornik 653. pardaez eo dija, ha bremaik ema noz.
●(1904) ARPA 48. pevar miz c'hoaz hag eman an eost.
(2) [élément de formation du progressif]
●(1911) SKRS II 12. Edout o lavaret n'euz ket pell (…).
C. [emplois divers]
(1) Il y a.
●(1911) BUAZperrot 672. bez' ema ar grouadurien hag a zo korfou hepken ; bez' ema ar grouadurien hag a zo korfou unanet gant ar sperejou.
(2) [devant un part. passé]
●(1841-1842) BBZcarn II 204/74-75 (ADBR t. 123-2, 2016, pp. 48-49). Barz ar garnel, ema lammet. / Etouez ar c’hreireou/iou benniget, tr. D. Laurent « Il a sauté dans l’ossuaire / Parmi les ossements bénis. »
●(1926) FHAB Kerzu 450. Breur, skriv neuze / Eman kavet ganeomp / An eurusted gwirion.
●(1944) VKST Mae 133. Emañ diwisket e zilhad, emañ astennet e gorf war ar groaz, emañ staget e zaouarn hag e dreid, emañ sanket ar groaz en douar.
(3) Evel-se emañ ar bed : c'est ainsi, c'est comme ça.
●(1732) GReg 23b. Il est ainsi, tr. «Evél-ze ez ma ar bèd.»
(4) Eno emañ an abadenn : là est la question.
●(1907) BOBL 31 août 153/1a. Eno ema an abaden, diez braz da ziluia.
(5) Aze emañ se : c'est cela.
●(1914) KZVr 66 - 07/06/14. Aze (e) man ze, tr. «c'est cela, voilà l'affaire !»
IV. La forme «eo»
(1) Nom + eo + attribut + possessif ou prépos. conjuguée.
●(1908) PIGO II 74. Job eo ru e benn.
(2) Eo moarvat : si, assûrément.
●(1929) SVBV 10. Va c'hile ne chomas ket da sellout ouzin, eo marvat ! ●(1970) BHAF 304. morse ne oe kavet oh ober kompagnunez gand beleien pe seurezed, geo moarvat... ●312. ha ne laoskin ket ahanout da c'hoari da henaoueg evelse, geo moarvat... ●341. Fidam, aze ne veze ket gwelet bugale rasket er santifikad, geo moarvat !
(3) N’eo ket : de peur de.
●(1864) SMM*** 42. Pec'herien, distroit ous Doue, ne ket ho lacat a rafe da goeza evit biken gant ho pec'hejou etre he zaouarn. ●(1864) SMM 166. Eur c'hleze eo so ato a ispill a zioc'h hor penn ; crena a reomp ne ket coeza ha skei a rafe. ●(1874) FHB 475/33b. ez eo red dezho beza ato var evez ne ket tumpet e vent ho unan gant al laboused a gasont da gaoueja. ●(1874) FHB 495/195b. Digorit, Mes araok va c'huzit-me, ne ket droug a ve great deoc'h abalamour din. ●(1889) ISV 345. Difen da vont en dour sall, ne ket flemmet e vijec'h gant an aered mor a zo ker stang hag an deliou dre eno. ●370. N'eus ket eun neuden seac'h ac'hanon. Guella mad zo ec'h eus great tan, ha gouskoude em oa difennet ouzit ober pa ne vezan ket ama, ne ket lacat a rafez an tan el lochen. ●491. Saïd a ieas da di Ali. P'en doa contet dezhan he afer, Ali a lavaras dezhan, deut buan en ti, ne ket bez e ve ar justis var ho lerc'h, ar pez zo da ober eo cuzet hoc'h unan ken na vezo ket guelet.
●(1909) NOAR 121. «Gwelloc'h e ve d'it rei peoc'h va gwaz, n'eo ket klevet a rafe an Aotrou Doue ac'hanout. ●(1911) RIBR 28. Tostaat a eure difizius, n'eo ket dont a raje al lutuned daonet-se da c'hoari eun dro zivalo bennak d'ezan. ●55. Hag evelato em befe c'hoant da roi d'it eun dioualler, n'eo ket dont a rafe ar maro d'az tad. ●62. dastum e lost, n'eo ket gwelet e vije o treina a-dren e zae. ●(1911) FHAB Eost 217. Kea dillo, Jopig, da guzat, n'eo ket gwelet a rafe an Ao. Person da zilhad toull ha fank. ●120. va rost eo a dle beza poaz ; mont a ran d'hen tenna eus an tan, n'eo ket dont a rafe c'hoant d'ar re-ma da zailha gantan.
(4) Falloir.
●(1860) BAL 162. Neket er goanv eo mont da glasc bleunv nac avalou en ur vezen : kennebeud, neket pa vez fall un den eo gortoz diganta calz a bedennou. ●(1870) MBR 4. Brema, eme ar goazed hag ar merc'hed, eo staga gant-hi.
●(1907) BSPD I 491. nen dé ket d'ein-mé-é er rein d'oh.
V. La forme « (ez) eus »
(1) Il y a.
●(1575) M 1106. E pep stat mat ha drouc, nedeux az amoucque, tr. «De toute façon bien et mal ; il n'y a personne qui t'en dispensât.»
●(1889) ISV 114. Oh ! Guerc'hez santel, hag ez eus ha ne gredont ket !
(2) Mard eus : s'il en est.
●(1854) PSA II 36. ur juge goann ha digousciance mar dès.
(3) Mard eus ganeoc'h : si vous êtes forts.
●(1871) CST 85. krena a rae ar zoudarded pa welent ar Sarmat oc'h astenn e zourn pounner hag e vrec'h nervennet-teo en eur lavaret : «Allo, paotred, mar deus ganeoc'h, deuit !
VI. La forme « zo ».
(1) Zo / a oa.
●(1868) FHB 153/386b. Ar goanv zo brema, c’houi vel ervad.
●(1911) RIBR 114. Ar gwener a zo hizio ! ●138. Al lun a zo hizio. ●148. rak eur goanv kalet a yoa. ●(1915) HBPR 96. Foar Lokournan a oa. ●167. Ar zul a ioa. ●(1915) MMED 190. Ar guener a zo hirio. ●(1924) LZBT Mezheven 28. Miz Mari ’zo. ●(1932) BSTR 63. Lod, marteze, a lavaro : ar c’hiz a zo. ●(1936) PRBD 109. pask a zo ; e tlefes mont da gofes. ●(1949) KROB 20/14. ar yaou a zo.
(2) Piv zo ?
●(1909) KTLR 78. Piou ’zo, eme eur vouez c’hros ? ●132. Piou a zo ! eme William. Te eo, Lom ?
(3) (A) zo : ce qu’il y a.
●(1868) FHB 168/89b. Ne velez ket so gantha en he zorn ? ●(1874) FHB 497/211a. Ne ket a zo bet great evit chapel brendaouez. ●(1880) SAB 69. Divar a zo merked diaraug e veler perac.
●(18--) MIL.ms (d’après BUBR 19/230). lavaret d’in ar wirionez diwar-benn zo en em gavet ganeoc’h.
(4) [forme relative]
●(1576) H 8. dre an scriptur so assuret, tr. « by the Scripture (this) is assured. » ●(1576) Catechism 22 (= RECE 47, 108). Entré an caus, hac an caus, An lofr, hac an heny na deu lofr, hac é guelez variabl, auys an barneryen so en ha porzyou, tr. « entre la cause et la cause, le lépreux et celui qui n’est pas lépreux, et que tu trouves divergent l’avis des juges qui sont dans tes portes. » ●(1650) Nlou 454c. Qvenomp cuff vuhel, Nouel da Ro’uen Aelez / So deuet en bet man, breman en byhanez, / Palamour don rest, an fest na aruestomp, tr. « Chantons Noël, doucement, humblement, au roi des anges, / qui est maintenant venu en ce monde dans la misère, / pour notre repos ; ne regardons pas à la fête. », tr. Ernault (DEBm 370) « (pour notre) salut. » ●539. Emaes à vn merch so guerches, tr. « Hors d’une fille qui est vierge. »
VII. Forme emphatique « bez’/bezañ/bout ».
●(1928) CONS 275. Beza a oa dioute e seiz parrez Gourenez Lezardre, ha zoken er « Bord-all » da laret eo en Plouvouskan, hag holl e oant pinvidik.
VIII. [conjugaison]
►[présent]
S1
●(1834) SIM 125. emedòn o paoues sortial eus a dy Neuder.
S2
●(1868) FHB 167/85b. petra oude ? ●(1882) BAR 274. Piou oudhe ?
●(1904) BOBL 24 septembre 1/2a. Daoust ha te ne vez ket bet er skol ? Gout !
S3f
●(17--) EN 2245. (en) couand sant Ogustin emedy an antre. ●(17--) TG 1399. E medi da galon ’bars an traou ar bed-man.
●(1829) HBM 5. emedi o tisquiza var ur men. ●(1845) GBI I 396. Medi ’r gabinet, ’n traon ann ti, tr. « Elle est dans le cabinet au bas de la maison »
S3
●(1659) SC 80. Emedi ebarz en oun-me. ●(1792) BD 1839-1840. medy da ol espis da ol gonstituo / da vesselio archant, tr. «Où sont toutes tes épices, toutes tes rentes, / ta vaisselle d'argent.»
●(1872) DJL 16. d'ar mare m'ede ar re n'oa c'hoanteghez da veza hanvet evit ar C'honseil departamant.
P1
●(1834) SIM 14. 24. an den-hont emedomp o paouez kuitaat.
P2
●(1824) BAM 36. evit en em laquat er stad hac er guir e pehini emedoc'h abars ho pec'het.
●(1834) SIM 14. Emedoc'h o paouez prena goalinier ha dantelezou.
ø
●(1872) DJL 23. M'eder var dachen ledan Kergroaz.
●(1905) BOBL 02 décembre 63/1b. edeur oc'h ober eur werzidigez evid ar beorien.
►[imparfait]
●(1530) Pm 144. nendoae marz, tr. «n'était-ce pas merveille ?»
●(1915) MMED 135. E pe arroud euz he oferen emedo p'eo bet skoet gant eur strinkad obus ?
●(1955) STBJ 20. E-keit ha m'emede an hop warnañ. ●182. Emede eeun ar Bicher Kamm o tont er-mêz eus porz o zi-skol.
►[conditionnel]
●(1667) ARmorial 225-226. Penmarch prés Lesneuen B. d’Or à trois Merlettes d’azur, 2. & 1. anciennement c’estoit de gueulle à vne teste de Cheual d’argent bridée d’Or, le col & le crin aussi d’argent, & pour deuise prest ve, il seroit à propos.
●(1869) SAG 2. nemet dizkiant e vet.
►[impératif]
P2 Bezoc'h
●(1838) OVD 41. Beoh beniguêt de jamæs. ●(1854) PSA II 260. beah humbl a pe yet de govesaat.
►
●(1575) M 2449. Goa so æt dre detyn, tr. «Malheur à qui est allé pour son sort.»
●(1905) BOBL 11 février 21/1b. na zo ket ezom arc'hant evit bea pinvidik en eur vro lec'h na zo ket arc'hant.
►[futur/optatif]
S3
●(1371) Gwengampiz f° 12v°. Beneguet Hamelet de vezo doe glosé « benedicatur et laudetur Deus » tr. « Que Dieu soit béni et loué »