m. & adv. kon, chas
I. (zoologie) Chien.
●(1499) Ca 17b. Bara con. g. pain a chiens. ●34a. g. petit cheau. b. quiic bihan. ●139a. Mirer an con. g. gardeur des chiens. ●171b. Qui pe quies. l. chien ou chiene. ●(1530) Pm 11. Neuse sathanas entasset / En yuzeuyon con dyboellet, tr. « Alors, Satan entré / Dans les Juifs, chiens furieux » ●(1557) B I 714. Goaz euit quy heb consciancc, tr. «pire qu'un chien sans conscience.» ●(1575) M 1851. Garuhoch euyt Leon, ouz con na leones, tr. «Plus dur qu'un lion aux chiens, ou une lionne.» ●(1612) Cnf 37a. chacc drouc. ●(1633) Nom 30a. Canis : chien ou chienne : quy pe quies. ●175a. Numella : lesse ou laisse du collier : lesen, cordennic reun da stagaff ouz collier an chaçc.
●(1659) SCger 167b. qui p. chas, tr. «chien.» ●(c.1680) NG 1548. er hon vil miliguet. ●(1732) GReg 164b. Chien, animal domestique, tr. «Qy. p. chaçz, qun, qon.» ●(1792) CAg 191. Avel chasse en hum zispenner.
●(1803) MQG 12. coll eur seurt bagad chass. ●(1849) LLB 1485. hou ki. ●(1879) GDI 129. ur vanden chassigeu.
●(1929) MKRN 182. Petra zo né ganeoc'h ba Bañnlek. – Cheta chiouaz ! plac'h paour, chi cher-ni 'n eus taget chi chemener bras chiou merh(e)d !, tr. « Qu'y a-t-il de nouveau à Bannalec ? – Hélas ! ma pauvre fille, voilà que le chien de notre village à nous a étranglé le chien du grand tailleur, aujourd'hui, ma parole. »
II. (en plt de qqn)
(1) (péjoratif) Le contremaître.
●(1936) IVGA 42. ken na vijent galvet en-dro gant ar «c'hi». ●151. ha ne voe klevet mui na «ki» na korn o c'hervel d'al labour.
(2) Camarade de compagnie, de route.
●(1902) PIGO I 3. setu klasket gantan eur c'hi, (eur c'hamarad, mar geo gwell ganac'h), da heuilh anean.
(3) Lêr ki gwenn : peau de chien blanc (?) signe de couardise (?).
●(c.1894) IJB.ms II 14. ar gallaoued emezan ho deus eun ear deluietoc'h evit ar vretonnet, ardissoc'h int mes ler ki guen a zo varnho, a n'ho deus ket a gourach.
(4) Kere-kon : corroyeur.
●(1905) IVLD 215. Alfred a oe kourrezer, pe, evel ma lavarer e leac'hiou a zo, kere-koun.
(5) (injure) Ki prenn =
●(1647) Am 599. Ret eo diff mont cuit esquit a cuittat / Quea d'en em pourmen quy pren bilen hecq.
(6) Ki truilhek : huissier.
●(1949) LLMM 15/85. Un troc’had brezhoneg bev (gant an aotrou Thos, urcher e Kastellin). Klevet e Plonevez-ar-Faou : - Ne baeoc’h ket ? Diwallit mat, me gaso ar c’hi truilhek war ho tro ! (ar c’hi truilhek = an urcher).
III. (en plt de qqc.) Support de chandelle dans un mur.
●(1911) BUAZperrot 46. eur c'houlaouen rousin speget e ginou eur c'hi ouz ar voger.
IV. Épithète.
A. (botanique)
(1) Bent-ki : menthe sauvage.
●(1907) FHAB Eost 190. pempiz (cigüe) bent-ki (menthe sauvage).
(2) Laezh-ki : laitue.
●(1879) ERNsup 160. les ki, laitue, Gurunhuel.
(3) Avron-ki : camomille.
●(1983) PABE 51. (Berrien) avron-ki, tr. «camomille.»
(4) Louzaouenn-ar-c'hi : chiendent.
●(1933) OALD 45/213. Louzaouen ar c'hi, tr. «Chiendent.»
B. Digarez ki : faux-fuyant.
●(1955) VBRU 6. tavit din ul lajad gant ho tigarezioù ki !
V. (astronomie) Steredenn, sterenn ar C'hi : Sirius.
●(1732) GReg 133a. Canicule, constellation, tr. «Steredenn ar c'hy.» ●La canicule est depuis le 24. Juillet, jusqu'au 23. Aoust, tr. «Steredenn ar c'hy a vez o ren a dalec ar bévare deiz var n'uguent eus a viz goüezre, bede an drede varnuguent a viz éaust.» ●(1744) L'Arm 43b. Canicule [constellation], tr. «Staireenn er hi.» ●La canicule est depuis le 24 Juillet jusqu'au 23 Août, tr. «Staireenn er hi a zou ag buarvétt dé ar-nugueénd à Ourelin béd enn tri ar-nugueénd à Æste.»
●(1907) VBFV.bf 72b. stiren er hi, tr. «Sirius.» ●(1934) BRUS 180. Sirius, tr. «Stiren er Hi.»
VI. Adv.
(1) Fall-ki : (aller) très mal.
●(1959) BRUD 7/43. Fall-ki e ya va henwerz.
(2) Loc. adv. (Labourat) a-lazh-ki : travailler très dur.
●(1943) VKST Here 364. goude beza bet a laz-ki a-hed an deiz. ●(1961) BLBR 134/23. Euz ar mintin d'an noz hep diskregi edont a laz-ki gand o labour.
VII.
(1) Kousket evel ki milin : ne dormir que d’un œil.
●(1870) MBR 226 (L) A. Troude. Evelato, kaer he devoe, ne voe ket evit kousket muioc'h evit ki milin, da lavaret eo e devoa eul lagad prennet hag eunn all digor, da welet petra a vije a nevez, tr. «Quoi qu’il en soit, elle eut beau faire, elle ne put pas dormir plus que chien de moulin, c’est-à-dire qu’elle avait un œil fermé et l’autre ouvert, pour voir ce qui adviendrait.»
(2) Bezañ ki : être avare, pingre.
●(1936) IVGA 193 (Ki) Y. Drezen. N'eo ket war zigarez or aet berr war ar «griffou» e ranker beza ki.
(3) Ober ur c'hoarzh ki : émettre un rire sardonique.
●(1825-1830) AJC 4287-4288 (Go) J. Conan. A pen guelis o vond dan doulin da sous ar maro / A ris eur hoars quÿ ontan hac eun toulad morisclo, tr. F. Favereau «...Je lui fit un rire de chien, et pas mal de grimaces !» (on dirait aujourd'hui un rire cynique).
(4) Dihunañ ar c'hi da zont d'e dagañ : créer son propre malheur.
●(1958) ADBr LXV-4 530 (K An Ospital-Kammfroud) Ch. ar Gall. Créer son propre malheur se dit : Dihuna ar hi da zond d'e daga.
(5) Fall evel ur c'hi : faible.
●(1900) MELU 19 (T Trevereg). Vall 'vel eur c'hi, tr. E. Ernault «Faible comme un chien.»
(6) Klañv evel ur c'hi : très malade.
●(1790) MG 99 (G) I. Marion. un dén youan e guemér ur hovad gùin d'er Sul, hac e vai clan èl ur hi d'el Lun ha durand er suhun.
●(1912) RVUm 315 (Gu). Klan èl ur hi, tr. P. ar Gov «Malade comme un chien.»
(7) Treut evel ur c'hi : très maigre.
●(1732) GReg 374b. Etique, maigre, qui n'a que les os et la peau, tr. G. Rostrenenn «Treud-qy.»
●(1912) RVUm 320 (Gu). Tret ki, tr. P. ar Gov «Maigre comme un chien.» ●(1987) LLMM 242-243/175 (T) J. Konan. Daou genderv, unan anezho treut-ki, egile lart.
(8) C'hoari e gi : faire le diable.
●(1874) FHB 480/80a (L) G. Morvan. Epad, emezhan, ma edo ar gommunarded o c'hoari ho c'hi, ar Bibliotek vras (...) an ti-ze ne voue ket serret.
●(1942) VALLsup 53 (L). Faire le diable et son train, tr. F. Vallée «c'hoari e gi (Perrot).»
(9) C'hoari e gi war ar mor : faire son loup-de-mer. Cf. EKG I 219 : ar c'habiten Kivoron, eur c'hi mor.
●(1889) ISV 342 (L) G. Morvan. Neuze-ta oac'h komanset da c'hoari ho ki var ar mor araok m'oac'h deut var an douar ?
(10) Bezañ nec'het evel ur c'hi war ur c'hravazh : être très inquiet.
●(1928) FHAB C'hwevrer 67 (L) Y.-V. Perrot. Egad a voe laket ken nec'het hag eur c'hi war eur c'hravaz. ●(1931) FHAB Genver 21. Mestr an tren a oa laket ken nec'het hag eur c'hi war eur c'hravaz. ●(1932) FHAB Meurzh 123 (L) Y.-V. Perrot. Kuzulierien an iliz a veze laket ken nec'het hag eur c'hi war eur c'hravaz o klask gouzout ouzh piou senti. ●(1936) FHAB Meurzh 107 (L) Y.-V. Perrot. Rener «Feiz ha Breiz» pa glask tremen diouz e holl lennerien a vez laket ken nec'het hag eur c'hi war eur c'hravaz.
(11) Gwisket mat evel ur c'hi : porter toujours le même costume.
●(1896) MELu VIII 139 (T-Trevereg). Abid ër c'hi, tr. E. Ernault «Habillement du chien, costume qu'on garde toujours sur soi, faute d'en avoir un de rechange.»
●(1912) RVUm 322 (Gu). Gusket mat èl ur hi, tr. P. ar Gov «Bien habillé comme un chien : je porte toujours le même habit.»
(12) Bezañ evel ki ha kazh : être toujours en querelle.
●(1877) EKG I 65 (L) L. Inisan. Micherour kear hag an den a relijion a zo evel ki ha kaz. ●(1896) MELu VIII 140 (T-Trevereg). Bean 'vel ki ha kas, tr. E. Ernault «Etre comme chien et chat, toujours en querelle.»
●(1909) DIHU 50/311 (G) *Mab er jiboèsour. El ki ha kah é oent ou deu ha lakat e hrent ou ijin d'hober goahan ma hellent en eil d'égilé. ●(1935) ANTO 185 (T) *Paotr Juluen. Daoust ha ganet e vefemp ni e Breiz Izel, e gwirionez, evit beza evel ki ha kaz, evel bleiz ha oan ?
(13) Na vezañ mat da deurel d'ar c'hi (d'ar chas) : ne rien valoir. Cf. na dalvezout ur bilhenn, ur c'horniad, ul louf ki, ur spilhenn.
●(1877) EKG I 147 (L) L. Inisan. Araok oa unanik bennag a du ganthan, ha breman, hervez an oll, ne ket mad da deuler d'ar c'hi.
●(1976) LLMM 179/412 (K) Y. ar Gow. An toullad broadelourien yaouank a voe harzet ha toullbac'het ne oant ket mat da deurel d'ar chas, war a lavare.
(14) Neuñv evel ur c'hi plom : ne pas savoir nager.
●(1924) BRUD n° 11, 12, 14, 15, en 1963 par Emgleo Breiz, Brest, graphie et pagination différentes de l’édition de 1925, puis en 2003 une édition bilingue par Skol Vreizh préparée par Bernard Cabon)">BILZ 90 (T) F. al Lay. Na karet am mije bet, Gargam, gwelet ac'hanout o neunv war da barlochou evel eur c'hi plom ! ●(1937) SAV 11/34 (K) Y. ar Gow. Rak n'oun ket kalz gwelloc'h da neui eget eur c'hi ploum. ●(1962) TDBP Ia 33 (T). Hennez a neu 'vel eur hi plom : leh e kouez e chom ! tr. J. Gros «celui-là nage comme un chien de plomb : où il tombe, il reste !»
(15) Bezañ e-unan evel ur penn-ki : être tout seul.
●(1962) TDBP Ia 33 (T). Pa vo eet homañ ahann e vim amañ 'vel eur penn ki, tr. J. Gros «quand celle-ci sera partie d'ici (sera morte), nous serons ici comme une tête de chien (tout seuls).» ●(1965) BRUD 20/24 (T) E. ar Barzhig. Kenta plijadur Yannig e Lannuon a oa baleadenni a-hed an aot ‑ e-unan evel eur penn-ki, siwaz ! ●(1970) BHAF 133 (T) E. ar Barzhig. Aze en em gavis va-unan evel eur penn-ki. ●287. Setu termen daou vloaz bremañ ez eo maro Marta hag abaoe emaon amañ ma-unan evel eur penn-ki.
(16) Reuzeudik evel ur c'hi : particulièrement pitoyable.
●(1909) NOAR 119 (L) K. ar Prat. Piou en divije lavaret e rajed en nenvou eur seurt digemer da dud hag a yoa war an douar reuzeudikoc'h eget chas, a veze sellet outo gant dispriz.
(17) Paour evel ar c'hi : très pauvre.
●(1974) SKVT III 41 (Ki) Y. Drezen. Tud kostez ar mor zo paour 'giz ar c'hi, eme Fañch an Ti All...
(18) Bezañ ki ouzh e gorf : travailler dur.
●(1966) (T) E. ar Barzhig BRUD 30/17. Evel ma ouzoh, ma zad n'e-neus ket padet pell goude : bet re gi ouz e gorf ha krenet kement gantañ o soñjal ennon. ●(1970) BHAF 225 (T) E. ar Barzhig. Gwir eo, eñ a jomas ki euz e gorv ha, dre eno, ne dennas morse d'e dad.
(19) Labourat evel ur c'hi : travailler dur.
●(1970) BHAF 235 (T) E. ar Barzhig. Evid berraad an amzer, e laboure ar studier evel eur hi.
(20) Bezañ a-lazh-ki gant e labour : travailler dur.
●(1981) ANTR 171 (L) *Tad Medar. n'he deus ked da veza a laz-ki gand he labour, gwreg ar martolod.
(21) Bezañ ki war... : être compétent sur…
●(1877) EKG I 87 (L) L. Inisan. Var an dra-man avad oa ki.
●(1981) ANTR 40 (L) *Tad Medar. Unan anezo - Soaz he ano - ne oa ket ki war ar c'han na war ar muzik. ●102. Ki war al labour eo ar merour-ma. ●137. N'eo ked ki war ar chase, an Aotrou Maner. ●(1986) PTGN 73 (L) *Tad Medar. Hini Albert, eur hanfart a Roskoad ha ki war al labour ma'z eus unan.
(22) Feneant evel ur c'hi : très fainéant, paresseux.
●(1888) SBI II 180 (T). Faineant vent, evel ar chass, tr. F.-V. an Uhel «elles deviennent fainéantes commes les chiens.»
●(1978) PBPP 2.2/291 (T-Plougouskant). Hennezh zo feneant evel ur c'hi, tr. J. le Du «il est paresseux comme un chien.»
(23) Ober e gi kamm pa gar :
●(1957) AMAH 41 (T) *Jarl Priel. Gallout a rae 'ta ober e gi kamm pa gar a-drugarez d'e geneil Ordionov, mezeg ar batailhon, peogwir e oant stag an eil ouzh egile...
(24) Skuilhañ daeroù ki : faire semblant de pleurer.
●(1957) AMAH 41-42 (T) *Jarl Priel. Hag aner e vefe bet dezho strivañ d'en em wennañ en ur skuilhañ daeroù ki dirak ar re ma raent diouto moc'h ha gwashoc'h c'hoazh.
(25) Bezañ interet evel ur c'hi: avoir un enterrement sans passer par l’église, civil.
●(1877) FHB (3e série) 30/233b (L) *Ur Paganad. Petra zounjez dioc'h eun den a c'houlen e ve great kement a enor d'ar re a reket beza anterret e giz chass.
●(1978) PBPP 2.2/291 (T-Plougouskant). Ne'm eus ket c'hoant da vezañ interet evel ur c'hi, tr. J. le Du «je ne veux pas être enterré comme un chien /civilement/»
(26) Bezañ interet e gi : (en) avoir fait son deuil depuis longtemps.
●(1984) LPPN 911 (K). (Poullaouen) Interet e' i gi pell zo, tr. Francis Favereau «il y a longtemps qu'il en a fait son deuil.»
(27) Tremen evel ar c'hi : mourir sans les sacrements.
●(1880) ANN 67 (T) N. Kellien. 'Vid na dremenin ket 'vel eur c'hi, tr. «Pour que je ne finisse pas comme un chien.»
●(1924) LZMR 15 (Ki) J. Riou. Pedenn ebet ne zavas etrezeg an nenv evid ar paour kaez truilhek, tremenet evel eur c'hi. ●42. E dad douaret evel eur c'hi ! ●(1947) YNHL 123 (Ki) Y. Drezen. Ur c'hristen eo memes tra, ha ne vo ket lezet ganeoc'h da dremen e-giz ar c'hi...
(28) Redek evel ur c'hi klañv : courir vite.
●(1825-1830) (Go) J. Conan AJC 3223. A da redec vel chas clanf voar on enemÿ, tr. F. Favereau «Et à courir comme des chiens enragés sur notre ennemi.»
(29) Redek evel ur c'hi difelc'het : courir vite.
●(1955) STBJ 182 (K) Y. ar Gow. N'eo ket peadra da vrezeli a vankje deomp, eta, ha goude beza eet d'ar bernou-se da leunia hor godilli, e redjomp, evel chas difelc'het, war-zu al leurgêr vras. ●(1957) BRUD 2/51 (K) Y. ar Gow. Ne jomas ket Jermen Favenneg da goza e Treguron, e hellit kredi ! Redeg a ree evel eur hi difelc'het. ●(1964) ABRO 50 (K) Y. ar Gow. Biskoazh ne oan bet ken gwazh stravaget hag e reden evel ur c'hi difelc'het.
(30) Bordeler evel ur c'hi : luxurieux, débridé.
●(1878) SVE 154. Gwerliskiniz, a ras da ras, / Bordelerienn evel chas, tr. L.-F. Salvet «Les habitants de Guerlesquin, de race en race, / Sont luxurieux comme des chiens.»
(31) Gwiskañ botoù ront ar c'hi du : être jaloux.
●(1974) SKVT III 57 (Ki) Y. Drezen. Me 'laka emañ mamm va bugale o wiskañ botoù ront ar c'hi du !...
(32) Bezañ krog ar c'hi du en ub. : être jaloux.
●(1954) LLMM 47/27 (Ki) Y. Drezen. Iche ! a responte ar moust. Emañ krog ar c'hi du ennout dija ?
(33) Kilhenn evel ur c'hi :
●(1950) LLMM 19/34 (T) *Jarl Priel. divergont ha kilhenn evel ur c'hi.
(34) Treiñ ar c'hi dre (al, e) lost : faire un travail sans valeur ; être paresseux. Cf. treiñ ar c'hazh dre e lost.
●(1938) SAV 11/28 (K) Y. ar Gow. N'en devoa ket e bar da «drei ar c'hi dre e lost», evel ma vez lavaret e Bro Gerne, pe da chom da ehana en eur ober van da labourat. ●(1942) VALLsup 128. Faire le paresseux, tr. F. Vallée «trei ar c'hi dre e lost popul.» ●(1955) VBRU 60 (T) *Jarl Priel. Ne chome ket he gwaz da vuzhugenniñ na da dreiñ ar c'hi dre al lost.
●(1968) LOLE 33 (T) *Roc'h Vur. Skuiza a reas Jarlez Lezongar o trei ar hi dre e lost ha eñ skei ar billig warlerh an trebez e dibenn an eil bloavez.
(35) Bezañ peget ar c'hi en e revr : être jaloux.
●(1947) YNHL 26 (Ki) Y. Drezen. Hag ar re a grede din e oant va skoazellerien an tommañ, eo peget ar c'hi en o revr...
(36) Tapout ar c'hi e-lec'h ar c'had : manquer son coup.
●(1912) MELU XI 207. Tapoud ar c'hî é lec'h ar c'had, tr. E. Ernault «Attraper le chien au lieu du lièvre, obtenir un résultat contraire à celui qu'on cherchait. (Hing. 40.)» ●(1942) SAV 24/79 (T) *Paotr Juluen. E-lec'h kregi en he c'hanived da droc'ha evit ar galleg, e kemeras adarre tu ar Brezoneg. Setu tapet ganti ar c'hi e-lec'h ar c'had.
(37) Lojañ dindan lost ar c'hi : être mal logé.
●(1954) VAZA 147 (T) *Jarl Priel. Kanfarded rok anezho ha na c'houzanve ket, mar karan, bezañ lojet dindan lost ar c'hi.
(38) Mont evel ur c'hi o vont d'ar groug : aller à reculons, sans en avoir envie.
●(1938) SAV 11/32-33 (L) Y. ar Gow. Al lazer-kelien a reas eveltañ, met avat evel eur c'hi o vont d'ar groug.
(39) Bezañ bet un taol ki rous : être enceinte.
●(1896) MELu VIII 140 (T-Trevereg). Bed i deus eun tol ki rous, tr. E. Ernault «elle a eu un coup de chien roux, elle est enceinte.»
(40) Heuliañ d'ar paz ki : suivre de près.
●(1925) FHAB Mezheven 226 (T) *Dir-na-Dor. Tridal a reas ar pôtrig pa glevas e c'helle chom gant e vignoned, ha setu hen da heul d'ar paz-ki, gant e zac'had bleud kerc'h bepred war e skoaz.
(41) Bezañ divezh evel ur c'hi : n’avoir aucune honte.
●(1935) KANNgwital 392/80 (L). An trede en em ziskouezas divez-ki.
(42) Mont e ki : se mettre en colère.
●(1952) LLMM 31/59 (Ki-Douarnenez). Mont e ki : e kounnar.
(43) Ober ki : tenir la chandelle.
●(1978) PBPP 2.2/291 (T-Plougouskant). Aet eo d'ober ki, tr. J. le Du «il est allé faire le /petit/ chien /accompagner un couple d'amoureux, par exemple/» ●403. «tenir la chandelle.»
(44) Teusk evel adverenn ur c'hi : voir adverenn.
(45) Na dalvezout ul louf ki : voir louf.
(46) Na gaout daou wenneg da deuler ouzh toull ur c'hi : voir gwenneg.
(47) Mont evel gar ur c'hi en ur sac'h : voir gar.
(48) Teuler mein ouzh kement ki a harzh : voir mein.
(49) Na dalvezout muioc'h eget ur felc'h ki : voir felc'h.
(50) Klask tennañ amanenn eus gouzoug ur c'hi : voir amanenn.
(51) Mont e kaoc'h ki : voir kaoc'h.