m., prép. & conj.
I. M.
A. spat.
(1) Centre, milieu.
●(1499) Ca 50a. Creis. g. moyen. ●la paulme de la main. s. concauitas palme. bri. creis an palff. ●(1521) Cc. Creis. g. le milieu. ●(1530) J p. 89b. A creis cistern ann ifern yen, tr. « Je sort du puits de l'enfer de glace. » ●(1633) Nom 19a. Nasus aquilus, aquilinus : nez aquilin : fry aquilin, fri agl, fry á ve vn torticq en è creis. ●22a. Mesenterium : le milieu des boyaux ou entrailles : an creïs ves an bouzellou.
●(1659) SCger 80a. milieu, tr. «creiz.» ●(c.1680) NG 1743. Bet crais mané Caluar. ●(1732) GReg 625a. Milieu, égale distance des extremitez, tr. «Creiz.» ●(1744) L'Arm 49a. Centre, tr. «Creiss. m.»
●(1909) KTLR 10. – Ha kreiz ar bed, e peleac'h e ma ? ●(1942) DIHU 373/99. é tostat dousigeu de greiz en ti. ●(1980) AKGW 101. Si un étranger demandait à un habitant de la région quelle était la meilleure chose à déguster, dans le Cap Sizun, souvent il obtenait cette réponse : Lost ar brezhell ha penn ar wrac'h / Hag an tamm eus kreiz ar plac'h.
(2) Em c'hreiz : en moi, en mon sein.
●(1732) GReg 688b. J'ai des palpitations, tr. «lammet a ra va c'haloun èm c'hreiz.»
(3) (marine) Da greiz : au large.
●(1944) GWAL 163/152. (Ar Gelveneg) Pa guitaer an aod da vont en donvor ez eer da greiz. (...) Da greiz a implijer e tri doare : A) Da verkañ kreiz ar porzh, kreiz ul lenn : «kasit ar vag da greiz ar porzh, da greiz al lenn». Neuze e c'heller lakaat e-kreiz en e lec'h. B) da verkañ emeur pell diouzh an aod hep gouzout resis : «kas ar vag da greiz» ; en degouezh-mañ e verker evel-se al lec'h ma chomo ar vag war neuñv d'an dichal. K) da verkañ ar c'heinvor : «bagoù a welan da greiz», pell er mor.
B. temp. Milieu, mitan.
●(1633) Nom 188b-189a. Exercitus versus : le milieu de la bataille : an creis an bataill.
●(c.1680) NG 225. De crais en nos.
●(1849) LLB 1827. ar dro kreiz en dé.
●(1900) ANDP 22. war dro kreiz ar beure. ●(1900) MSJO 235. ne ma ket c'hoas ar c'hreis, ne ra nemet komans. ●(1922) BUPU 6. de greiz en dé. ●(1949) KROB 14/13. Implijet eo bet ar c'hafe e Frañs, war-dro kreiz ar seitekvet kantved.
C. sens fig.
(1) Sein.
●(1867) BUE 182. Pobl Sion, trid gant levenez ha kan meulodi, rak enn ez kreiz eman Sant braz Israël. ●(1877) EKG I 216. Te a zo enn da greiz kaloun ha feiz da bried ar c'habiten Jaouen.
●(1902) PIGO I 179. an holl verc'hed (…) a dride o c'halono en o c'hreiz. ●(1907) AVKA 7. ma tridas he bugel en he c'hreiz. ●(1903) MBJJ 54. O sonjal er Stromboli e santan c'hoaz eul levenez vras em c'hreiz.
(2) Intérieur du corps.
●(1866) FHB 91/309b. he galon en he greiz a biclammas c'hoaz eur pennad mad. ●(1868) KMM 208. ar frouez benniged eus va c'hreiz.
●(1932) ALMA 158. pebes korzen en e greiz. ●(1942) FHAB Gwengolo/Here 197. Pa jom ar c'hrennard er gêr eus ar skol en deus da genta e greiz hag e gorf da ober. ●(1964) ABRO 22. an derzhienn a zeve din va c'hreiz.
II. Prép.
A. E-kreiz.
(1) Au milieu.
●(1849) LLB 181. Memb é kreiz er gouian, é kreiz er goal amzer. ●(1864) SBI II 98. en creiz ar porz, tr. «au milieu de la cour.»
(2) [devant un infinitif] = a-greiz.
●(1907) AVKA 318. Ekreiz goela, e plegas da zellet diabarz ar be. ●(1907) PERS 326. e kreiz kaozeal e ranke azeza.
(3) E-kreiz e nerzh : dans la force de l'âge.
●(1914) KANNgwital 144/483. An Aotrou Doue en deuz galvet an daou veleg iaouank-ma e kreiz ho nerz, p'edont en ho guella. ●(1934) FHAB Gouere 276. stumm eur vaouez eta hag a zo c'hoaz en he gwir wella, e kreiz he nerz hag he gened. ●(1935) BREI 439/3a. Ar maro hen skoas e kreiz e nerz.
(4) Loc. conj. E-kreiz ma =
●(1907) AVKA 61. Ekreiz ma oa o kaozeal.
B. Loc. prép.
(1) Dre-greiz : par le milieu, parmi.
●(1849) LLBg II 47. Tro ha tro d'en iliz ha dré greiz en dachen. ●(1865) LZBt Here 43. dre-greiz ar bobl. ●(1877) EKG I 218. dre greiz al listri a vrezel. ●222. dre greiz ar pri hag ar vouillenn. ●(1878) EKG II 30. guelet an tan, dre greiz ar guez.
●(1907) AVKA 140. Jesus (…) a dremenas dre greiz an Dekker. ●(1925) BUAZmadeg 569. dre greiz eur blasennad tud.
(2) E-kreiz etre : au beau milieu de.
●(1869) HTC 250. hag a stagas anezhan ouz ar groaz gant tachou, e creiz etre an daou laër. ●(1879) MGZ 217. e creiz tre daou laer. ●(1880) SAB 116. ac e creiz etrezo, Samarii. ●(1894) BUZmornik 527. kousket e kreiz etre daou zoudard.
●(1905) FHAB Mae/Mezheven 96. E kreiz etre an daou dam koat (...) ez eus c'hoaz unan all. ●(1907) PERS 224. Mont a ranke e kreiz etre diou renkennad tud. ●(1911) BUAZperrot 147. e kreiz etre an Anjou ha Breiz. ●(1915) HBPR 180. e kreiz etre daou archer.
C. Loc. adv. War-greiz e gein : sur le dos.
●(1877) MSA 178. Bez' ez edo var greiz he c'hein.
●(1926) FHAB Mezheven 217. Pa welet eun danvad o kamma eo red e lakat war greiz e gein. ●(1929) SVBV 43. war greiz he c'hein en eul laour. ●(1939) KTMT 175. D'ar pedervet gwech eo astennet brao war greiz e gein.