Recherche '"c'hwez"...' : 43 mots trouvés
Page 1 : de chwez-1 (1) à chwezus-2 (43) :- c'hwez .1c'hwez .1
m.
I.
(1) Sueur.
●(1499) Ca 114a. Hues. g. sueur.
●(1659) SCger 114a. sueur, tr. «c'huès.» ●(1790) Ismar 98. distrampein ou bara guet en huis ag ou horv.
●(1849) LLB 1233. Goleit a huiz, a beudr, a hoed hag a chumen. ●(1889) ISV 305. Dont a ra ar c'hoez var va zal oc'h da glevet.
(2) Dour-c'hwez : sueur.
●(c.1825/30) AJC 2797. eharifgomb dour hues toud dirac antre paris. ●(1867) MGK 32. Dioc'h va zal (…) dour-c'houez zo diveret. ●(1870) FHB 272/87b. Digouezet en dourc'hoez e tal an or. ●(1872) ROU 104b. Tout en sueur, tr. «En dour-c'hoez.»
●(1911) BUAZperrot 784. e rede an dour-c'houez dioutan.
II.
(1) C'hwez-brein : trempé de sueur.
●(1744) L'Arm 368a. Suant, tr. «Huiss-brein.»
●(1856) VNA 106. Je suis tout en eau, tr. «huiz-brein-on.» ●(1897) EST 9. huiz-brein ha divanch-kaër.
●(1908) DIHU 35/73. huiz brein, en derhian ar é gein, é zent é chourikal én é veg... ●(1908) NIKO 102. Divanch-kaër ha huiz-brein.
(2) C'hwez-bev : trempé de sueur.
●(1906) BOBL 22 septembre 105/2f. Mar d'eo c'houez-beo ar marc'h, kemerit eur spoue ha goualc'hit-hen deuz ar c'hil d'an tailler.
(3) C'hwez-dour-dispenn : trempé de sueur, en eau.
●(1908) PIGO II 168. Pa'n em gavas ar c'hloareg gant e vignoned, e oa c'houez-dour-dispen. ●(1913) NECH 20. c'houez-dour-dispenn gant ar redaden foll en devoa graet. ●(1920) MVRO 47/1e. c'houez-dour-dispen o chacha war gerden ar c'hleier. ●(1924) ARVG Eost 182. en eur arruout, c'houez-dour-dispen, dialan.
- c'hwez .2c'hwez .2
m.
(1) Air qui gonfle qqc.
●(1868) FHB 170/107b. e plantomp c'houez er c'huezigellou. ●(1872) GAM 23-24. N'oc'h bet nemet eur zoroc'hel, da zigemeret ar c'houez lakeat ennoc'h gant ar re all.
●(1904) KZVr Here-Du-Kerzu. ar sonerien a laka c'houez en o seier. (d'après KBSA 90). ●(1932) FHAB Kerzu 521. ar rodou o koll o c'houez. ●(1943) VKST Here 366. ar c'houez (...) lakaet e rodou eur wetur-dre-dan.
(2) Bouffisure, enflure.
●(1732) GReg 109b. Bouffissure, enflure de visage, tr. «c'hüez.»
II. sens fig.
(1) Vanité, fierté.
●(1869) KTB.ms 14 p 91. ha setu c'houez ha lorc'h en-han.
(2) Sac'h-c'hwez : personne orgueilleuse.
●(1910) MBJL 50. Ze ne harzo ket meur a zac'h-c'houez eus Bro-C'hall, d'eur briz-diskamant, d'he dispenn. ●(1954) VAZA 100. ur sac'h-c'hwezh anezhañ. ●(1962) KTMR 15. koz sah-c'hwez.
- c'hwezadc'hwezad
m. –où Enflure.
●(1955) STBJ 19. Lonket e voe an touseg gant an naer ha diskenn a reas don en he bouzellou e-lec'h ma reas eur mell c'houezad e-kreiz he c'horf.
- c'hwezadenn .1
- c'hwezadenn .2c'hwezadenn .2
f. –où
(1) Gonflement (d'orgueil).
●(1912) MMPM 78. Eur c'hwezaden a lorc'h a zo bet awalc'h evit saotri da virviken he zantelez.
(2) (en plt de qqn) Vantard.
●(1982) PBLS 80. (Sant-Servez-Kallag) c'hwezadenn, tr. «vantard.»
(3) Enflure.
●(1866) FHB 73/164b. c'hoezadennou ar c'hlenved o tont dianveas.
- c'hwezadur .1
- c'hwezadur .2
- c'hwezañ .1c'hwezañ .1
v.
I. V. intr.
(1) (en plt de la mer) Grossir.
●(1866) FHB 96/346a. ar mor a c'hoeze hag a lamme goasoc'h goas.
(2) (en plt du temps) =
●(1880) SAB 153. an amzer a c'hoezas, ar mor a ziezas ac e savas avel a benn.
(3) Se gonfler, enfler.
●(1659) SCger 50a. enfler, tr. «c'hueza.»
●(1924) ARVG Ebrel 76. Dal m'eo goloet an had, e c'hoarve ennan eul labour burzudus : c'houean ra ar c'hreunenn, diweskan 'ra ar goc'hen.
(4) (en plt du lait, etc.) Monter sur le feu.
●(1877) EKG I 129. evel ma c'houez ar podad leaz lakeat da virvi var an tan.
●(1942) VALLsup 105b. le lait monte sur le feu, tr. «c'houeza a ra al laez.»
(5) (en plt de la guerre) Éclater.
●(1922) FHAB Meurzh 90. D'an ampoent, den ebet eus a barrez Kolorek n'en dije kredet e teuje souden ar brezel da c'houeza.
(6) (en plt de pâte) Lever.
●(1975) UVUD 35. (Plougerne) e lakjes toaz e go dac'h an noz ag e teue da c'houeza.
(7) Enfler, gonfler, bouffir.
●(c.1500) Cb 42a. enfler. b. huezaff coezffuaff.
●(1732) GReg 109b. Bouffir, enfler, parlant du visage, tr. «C'hüeza. pr. c'hüezet.»
●(1872) DJL 19. Jakez a lak eur mell prizen, hag a c'hue evel eur c'huirighel, pa ve laket eur blouzen en-hi.
►sens fig. C'hwezañ gant al lorc'h, gant an ourgouilh : se gonfler d'orgueil.
●(1877) EKG I 129. e galoun o c'houeza gant an ourgouill.
●(1924) ZAMA 199. Ha Laou Druilh a-wechou a c'houeze teo gant al lorc'h.
II. V. tr. d.
(1) Insuffler.
●(1936) BREI 442/1b-c. An Ao. Joanno, ken gouiziek, ken ampart, ken antrin ha ma oa, a c'houeze buhez a bep sort dre lec'h ma tremene.
(2) Gonfler.
●(1659) SCger 50a. enfler vne vessie, tr. «c'hueza ar c'huisignel (lire : c'huisiguel).»
(3) C'hwezañ e jave : bomber la poitrine, le torse.
●(1983) BRUD 63/32. Ar mêr a hwehas e jave.
(4) C'hwezañ e gein : faire le gros dos.
●(1732) GReg 302b. Faire le gros dos, se voûter à dessein, tr. «c'huësa e guéyn.»
(5) C'hwezañ e gof : gonfler son ventre.
●(1890) MOA 238a-b. Enfler (S'), Se gonfler, tr. «c'houeza he gof.»
(6) Grossir, exagérer, gonfler.
●(1732) GReg 475b. Il grossit les vertus, & il deguise les vices, tr. «C'huëza a ra, ou, crisqui a ra, ar vertuzyou, é-qéhyd ma teu da ziiguiza ar viçzou.»
●(1876) TDE.BF 92a. C'houeza ann traou, tr. «exagérer ce que l'on dit ou rapporte.»
●(1927) GERI.Ern 84. c'houe(z)a v. a., tr. «exagérer.»
III. V. pron. réfl. En em c'hwezañ : se gonfler (d'orgueil).
●(1710) IN I 96. d'en em c'hueza ha d'en em ourgouilli.
●(1862) JKS.lam 150. Den diskiant ma'z oc'h, en em c'houeza a rit enn abek da vadelesiou Doue. ●(1889) ISV 484. Ha va den en em c'hoeze dre ma comze.
●(1900) MSJO 89. e leac'h en em c'hueza gant an ourgouill. ●(1926) FHAB Kerzu 451. Aon bras en doa ive da welet ar re a oa e [e] gompagnunez, oc'h en em c'houezi pe o klask en em zevel.
- c'hwezañ .2c'hwezañ .2
voir c'hweziñ
- c'hwezek
- c'hwezek-kant
- c'hwezek-ugentc'hwezek-ugent
adj. num. card. Trois cent vingt.
●(1876) TDE.BF 92a. C'houezek-ugeñt, nombre ; trois cent vingt.
- c'hwezekvet
- c'hwezennc'hwezenn
f.
(1) Sueur.
●(1790) PEdenneu 234. Dré en huisèn a Oaid e scuilleoh ér Jardrin-Olivèt.
●(1835) PHG 20. goloet a grachat, a boultr, a c'houësan ac a voad. ●(1872) DJL 23. ar c'huezen var ho zal. ●(1872) ROU 74b. Quand sa sueur sera arrêtée, tr. «Pa vezo torred ar c'hoezenn varna». ●(1878) EKG II 120. ar c'houezen a ioa pizennet var va zal.
●(1906) BOBL 29 décembre 118/2d. ar c'houejen o tont warnan. ●(1909) NOAR 45. Sec'ha a rea ar c'houezen eus e benn. ●(1911) SKRS II 156. e rankjont gounit ho bara diouz c'houezenn ho zal. ●(1922) FHAB Ebrel 110-111. ken na baterenne / Ar c'houezenn war e dal. ●(1933) MMPA 95. da vara a dêbri diwar c'hwezenn da dal. ●(1963) LLMM 99/264. e korf e roched hag eñ gleb dour-teil gant ar c’hwezenn.
(2) C'hwezenn ruz : grosse suée.
●(1936) IVGA 190. Divera 'rae diouto ar c'houezenn ruz. ●(1977) PBDZ 535. (Douarnenez) ar c'hwezenn ruz, tr. «la sueur à grosses gouttes.»
(3) C'hwezenn ar marv : sueur de la mort.
●(1852) MML 216. Pa redo var ma zal c'houezen ien ar maro. ●(1860) BAL 114. Pa vezo (…) va bleo gleb-dour gant c'hoezenn ar maro, o tiscuez e vezo tost va eur diveza. ●(1864) SMM 192. pa deui va bleo da zevel var va fenn, ha c'huezen ar maro da zivera dioutho.
(4) C'hwezenn (yen) an Ankoù : sueur de la mort.
●(1907) VBFV.bf 33b. huizen en ankeu, tr. «la sueur de la mort.» ●(1992) RSPL 166. Un cantique religieux du Vannetais dit ceci : Pé ridei ar ou tâl / Uizen yeingn an Aïnkeù, tr. «Quand coulera sur ton front / La sueur froide de la mort.»
(5) C'hwezenn ar mouch : sueur de la mort.
●(1732) GReg 891a. La sueur de la mort, tr. «c'hoesenn ar mouich.»
(6) C’hwezenn yen : sueur froide (sensation de chaud et froid).
●(1988) PERUgliz 26. santout a rae ur c’hwezenn yen en e gerc’henn.
(7) Ur c’hwezenn o terriñ àr ub. =
●(1937) TBBN 59. chetu un huizen é torrein ar Guéreg : deit e oé de vad.
(8) sens fig. Épreuve morale.
●(1919) DBFVsup 33b. huizen, f. fig., tr. «épreuve morale.»
- c'hwezer / c'hwezourc'hwezer / c'hwezour
m. –ion par antiphr. Terme qui désigne une personne de peu de valeur, soit qu'elle se vante, qu'elle ne travaille guère, etc.
●(1919) DBFVsup 33b. huizour, tr. «trembleur.» ●(1921) GRSA 383. unan benak hag e iehè de zibohoñnein en huizour-sé. ●(1929) DIHU 217/301. Hou huizour-hui tré de chachein doh me hani-mé ! Dihoapeit, tadpèrén. ●(1939) RIBA 8. En tri huizour–man e zo deit aman, en nihour, d'obér hoari-gaer édan me fri, ar me goal. ●37. Taùet hui huizourig ! ●(1939) KOLM 119. Ne vo ket diésoh de andellerion aral obér ag en huézerion-sé danùé sorbienneu de zeverral groagé ha bugalé. ●(1942) DHKN 76. Diméet e oè en huizour ; deu a vugalé dehou !
- c'hwezerez
- c'hwezetc'hwezet
adj.
I.
(1) Enflé.
●(1838) CGK 13. Ge gouq c'heuzet (lire : c'huezet). ●(1867) FHB 148/348a. eun darn loened ken tuzum ha tra, loned druz, loned c'houezet. ●(1884) BUR I 60. Deuz ann oll gwaziet c'houezet a oa a zruillado evel a zistribill c'hed he ziou-har.
(2) Gwazhied c'hwezet : varices.
●(1933) OALD 45/213. gwazied c'houezet er founs hag en divesker.
(3) Gonflé.
●(c.1500) Cb 42a. g. enfleure de terre. b. douar huezet. ●(1633) Nom 216b. Sclopus vel stlopus : le bruit des iouës enflées : an trous pe'n soun á gra an diu-boch pa vezont chuezet.
(4) Bara c'hwezet : pain (?).
●(1633) Nom 57a-b. Panis spongiosus : pain bouffé : bara couefuet, bara huezet.
II. sens fig.
(1) Exagéré.
●(1732) GReg 495a. Hiperbolique, tr. «Compsyou c'huëzet pere a lavar mugued ne deus.»
(2) (en plt de qqn) Bouffi, gonflé, pénétré d'orgueil.
●(1928) LZBt Mae 106. eun daou-ugent benag a ajistas, c'houezet da gaout en o zouez eun Eskob eus o c'henvrois.
- c'hwezh .1c'hwezh .1
f. –ioù
I.
(1) Odeur.
●(1557) B I 500. pan santaff an huez anezaff, am holl ancquen em retren, tr. «quand je sens son agréable odeur, je suis dégagée de tous mes maux.» ●(1633) Nom 63a. Vinum fragans, odoratum, flos liberi : vin de bonne odeur, sentant bon : guin á chuez mat. ●160b. Vas incrustare : oindre le verre auec chose de bonne odeur : frottaff an guez ren (lire : guezren) gant vn dra bennac á huez mat.
●(1659) SCger 85a. odeur, tr. «c'huez.» ●109b. senteur, tr. «c'huez.» ●(1710) IN I 290. ar re o devez debret eus a ul lousaouen galvet an Angelic, a vez ato ur c'huez douç hac ar (sic) agreabl gant o alan. ●(1732) GReg 632b. Il sent le moisi, tr. «C'huëz al louëd a so gandhâ.» ●(1774) AC 42. n'en deus n'a liou, n'a c'hoës, tr. «il est sans couleur, sans odeur.»
●(1854) MMM 81. Un den maro a laosq c'huës fall partout en dro desân. ●(1866) BOM 26. C'houez ar poultr a zo c'hoaz gant-he. ●(1867) MGK 88. Eul louzaouen c'houez kre. ●(1868) FHB 170/109b. c'houez an teil, ar bezel ho d'euz bresset en hor c'hreier. ●(1878) EKG II 300. c'houez ar muntr, c'houez ar goad a ioa gant-han… ●(1879) MGZ 222. lousier a c'houez vad. ●(1879) BMN 298. c'huez vad a gleve ganthan. ●(1889) SFA 33. Eur c'houez euz ar re bounnerra a zo ive gant an dud lor.
●(1902) PIGO I 32. Herri a zonjaz an nevoa [ar c'hi] zantet eur c'houez. ●(1912) FHAB C'hwevrer 34-35. eur c'houez ken pounner a deue dioutan ma oa eun donjer beza var e dro. ●(1929) MANO 146. c'houez vat evel ar balsam.
(2) C'hwezh an dision : très mauvaise odeur, infection.
●(1896) GMB 327. Pet[it] Trég[uier] C'houez ën dision, tr. «une odeur horrible, du fr. malédiction.»
(3) C'hwezh ar foec'h : très mauvaise odeur, infection.
●(1919) BUBR 2/41. eur vogeden c'hlas teo ha put, c'houez ar foec'h ganti.
(4) C'hwezh ar foeltr : très mauvaise odeur, infection.
●(17--) EN 2360. hues ar foeld sou aman, tr. «il y a une fichue odeur ici.»
●(1895) GMB 243. Pet[it] Trég[uier] c'houéz eur voeltr, horrible odeur, et aussi c'houéz eur voegnq, de *voent, cf. ignq ils sont, etc.
●(1905) BOBL 28 janvier 19/1b. c'houez ar foeltr 'zo ebarz ar ruiou, e-lec'h a van an dour da vreina.
(5) C'hwezh an nondedie : très mauvaise odeur, infection.
●(1969) BAHE 62/51. C'hwez an nondédïe a zo gand ar rouler-mañ. ●(1975) BAHE 87/12. c'hwez an nondedïe a oa ganti.
(6) Na vezañ c’hwezh ar fouled gant : ne pas être précipité par.
●(1935) ANTO 72. eun traouilh hag a zo pell diouz beza siferniet, ha diouz beza c’houez ar foulet gantañ. ●(1935) BREI 431/2d. breman hon eus klevet anezi o lenn eur bajenn ha na oa ket « c’houez ar fouled » ganti, evel a lâre egile.
(7) fam. (Plt d’un navire) Na vezañ c’hwezh ar sifern gant udb. : ne pas être poussif.
●(1965) BRUD 20/14. Me a lavar deoh ne oa ket c’houez ar sifern gant ar vatimant-ze, na ne oa.
(8) Klevet c’hwezh : sentir.
●(1907) PERS 330. klevet c’houez fall.
(9) sens fig. Klevet ar c’hwezh eus : se rendre compte de (la présence de qnn).
●(1847) FVR 265. ha great a oe ann eured hep na glevaz ar baleerien c’houes ebed euz anezhan. ●267. Eur c’halvez pehini a laboure enn ti, a glevaz, eunn deiz, c’houes euz ar gudoned-ma.
II.
(1) Bezañ c'hwezh ar rost // Bezañ c'hwezh ar suilhed : les choses ont mauvaise allure.
●(1878) EKG II 37 (L) L. Inisan. Asa ! eme-ve, dre aman euz c'houez ar rost !
●(1962) BRUD 16/27 (T) E. ar Barzhig. Ma, an tôl-mañ ez eus c'hwez ar zuillet gand an afer, sur on euz ma jeu, eme ar paourkêz...
(2) Na vezañ c'hwezh ar sifern gant : voir sifern.
(3) Na vezañ c’hwezh ar preñved gant udb. : voir preñv.
- c'hwezh .2c'hwezh .2
m. –où
I.
(1) Souffle.
●(1499) Ca 114a. Huez. g. soufflement.
●(1659) SCger 112b. souffle, tr. «c'huez.» ●(c.1718) CHal.ms iv. on soufle du uent dans un balon par une seringue, tr. «lacat arer hueh abarh un huehenel, guet ur seringu', – huehenel.»
●(1854) PSA I 124. En Eutru Doué e ras nezé d'er horv-zé buhé dré en huéh ag é hiéneu. ●(1866) BOM 38. Brall d'ar c'hleier ! C'houez d'ar muzik ! ●(1867) MGK 140. Traou stank, kalz tud a weler / N'int nemet c'houez, nemet avel. ●(1868) FHB 198/332b. «An traou-ze oll,» eme-zha, «ne-d-int nemet avel, nemet c'houez.
●(1921) GRSA 197. el lestr de vonet édan huéheu en aùél.
(2) Sens de l'odorat.
●(1727) HB 155. Ar pemp skiant natural eo / ar c'huez, ar vlas, ar guel ar c'hleo, / An touich pe an atouchamant.
II. sens fig. Idée insufflée.
●(1792) CAg 175. Dre hùéh satan Ind è invante / Lacat en é zourn ur gorzen.
●(1929) DIHU 211/197. Belzet e oè bet get ur medisinour dihoal doh en distéran displijadur a gaust d'é iehed, ha huéheu er plah Margeit é pen Elen vras hag é pen er person, ou laka de gredein éh oè Élen vihan un iveréz.
III. Plantañ c'hwez en e soroc'hell : voir soroc'hell.
- c'hwezh-anal
- c'hwezh-fri
- c'hwezh-vatc'hwezh-vat
f. Parfum.
●(1499) Ca 114a. Huez mat vide in guent. ●(1530) Pm 145. Ha huez (variante : chuez) mat, leuenez, ha can, tr. «Et de la bonne odeur, de la joie et dud chant.» ●(1612) Cnf 42b. Danczal, sonaff, canaff, pe douguen huez mat.
●(1847) FVR 244. eus a pehini ar c’hoezyou vad a zispos an eneou d’un dra touichus-se. ●(1860) BAL 13. ar c’huez a deue betec enna eus ar vezennou chuez vad (lire : c’huez vad) a zo er vro-ze.
●(1907) AVKA 97. ur pôd, leun a c’houez-vad. ●(1963) EGRH II 116. c’hwezh-vat f., tr. « parfum. »
- c'hwezhadennc'hwezhadenn
f. –où
(1) Souffle.
●(1732) GReg 879a. Il n'ose soufler du nez, ni de la bouche, il n'ose dire mot, ni remuer, tr. «Ne gred qet ober ur c'huezadenn.»
●(1859) MMN 160. ar c'henta c'hoesaden a deui a fuillo e densor. ●(1876) TDE.BF 92a. C'houezadenn, s. f., tr. «Souffle.»
●(1909) SPON 23. ré [sorserion] hoah hag e zistan d'en droug get tèr huéhaden. ●(1911) BUAZperrot 770. Eur c'houezaden var an tamm koumoul-ze. ●(1912) MMPM 82. Heuill a ra c'hwezaden ar c'hraz. ●114. ma kemeran diouaskel da vont d'an tu all d'ar mor eo ho c'hwezaden a reno ac'hanon. ●(1916) KANNgwital 166/158. eur c'huezaden euz ginou an Ao. Doue.
(2) C'hwezhadenn avel : souffle de vent.
●(1978) BZNZ 96. (Lilia-Plougernev) Paket ur c'hwechadenn avel ganto : ploup !... Beuzet an daou zen.
(3) C'hwezhadenn diwezhañ : dernier souffle.
●(1732) GReg 879a. Le dernier souffle, tr. «Ar c'huezadenn divezâ.»
●(1867) LZBt Gouere 327. ha gwelet ne oa mui enn-han nemet c'houezaden divezan ar vue.
(4) C'hwezhadenn vuhez : souffle de vie.
●(1894) BUZmornik 410. n'en doa mui nemed eur c'houezadenn vuez.
●(1921) FHAB Mae/Mezheven 36. keit ma vo eur c'houeadenn vue ganin !
(5) sens fig. Petite quantité (de choses abstraites).
●(1909) NOAR v. Eur c'houezadenn a feiz hag a garantez-vro.
- c'hwezhañ / c'hwezhiñc'hwezhañ / c'hwezhiñ
v.
I. V. intr.
(1) (en plt du vent) Souffler.
●(1499) Ca 114a. Huezaff. g. souffler.
●(1659) SCger 112b. souffler, tr. «c'hueza.» ●(1732) GReg 301b. Le vent donne, il souffle, tr. «C'huëza a ra an avel.» ●369a. Le vent est d'Est, le temps sera beau, tr. «avel reter a c'huëz, amser gaër hor bezo.» ●879a. Soufler, parlant du vent, tr. «C'hueza. pr. c'huezet. Van[netois] huehein. huehal. pp. huehet.» ●Le vent soufle bien fort, tr. «C'hueza caër a ra an avel. crê ez c'huez an avel.» ●(17--) TE 15. Ean e ras d'un ahuél spealhus huéhein.
●(1878) EKG II 134. An avel a c'houeze a dreuz-vor.
●(1902) PIGO I 164. an delien distag a ya war bouez an avel 'tresek e lec'h ma c'houe. ●(1903) MBJJ 339. hag-eñ eo ken drouk an aotro «keravel» pa c'houe a benn, ha pa c'houe a goste. ●45. da viret ouz an avel-benn da c'houean warnomp. ●(1905) RNDL 66. aùél er méz e huéh, tr. «le vent du large souffle.» ●(1911) SKRS II 166. An avel, pa c'houez, (…) a stlap ar boultren a bep tu.
(2) (en plt de qqn) Souffler (dans, sur qqc.).
●(1818) HJC 376. ion e hüéhas ar nehé. ●(1856) VNA 102. Soufflez le feu, tr. «Huéhet ar en tan.» ●(1857) CBF 2. c'houeza enn hor biziad, tr. «souffler dans nos mains.» ●(1884) MELu III 185. Unan deuz ar jandarmet a c'houé er pif raktal, tr «Et l'un des gendarmes souffle aussitôt dans le sifflet.»
●(1902) PIGO I 110. Ar goleier-ze a welez o flamminan a bep tu, betek lec'h ma par da zaoulagad, eo bueo an holl dud a zo war an douar. Darn a zo hirr, darn a zo berr; dre ma c'houeïn, an dud war an douar a varvo.» / Ha Per, eun tamm anken d'ean a zonje : « Betek na c'houeo ket war ma hini !» ●(1903) MBJJ 242. benvio muzik en o daouarn, a c'hortoz ar mare ma vo laret d'ê c'houean ebarz.
►absol.
●(1633) Nom 196b. Follis : soufflet à souffler : soufflet euit huezaff.
(3) =
●(1860) BAL 91. kelliez a binitant all, a zo ive paded ar c'heuz ganto keit ha ma c'hoeze alan en o c'hreiz.
(4) =
●(1907) AVKA 249. Rak David, e-unan, gan ar Spered Santel o c'houea dehan, a ra anean e aotro.
II. V. tr. d.
(1) C'hwezhañ e anal : souffler.
●(1790) MG 283. Er Belêg e huéh tair-gùéh é henal ar face er hroaidur.
(2) C'hwezhañ ar fri : se moucher le nez.
●(1659) SCger 81b. moucher, tr. «c'hueza e fri.»
●(1803) MQG 5. Ret eo crànchât, passât, ha c'hoeza nêt va fri. ●(1834) SIM 179. c'hoeza ar fri gant ar biziet. ●(1856) VNA 89. mouchez-vous, tr. «huéhet hou fri.» ●(1857) CBF 85. C'houeza a ra he fri gant he bisiad ; hudur eo andra-se, tr. «Elle se mouche avec les doigts ; cela n'est pas propre.»
(3) C'hwezhañ tan : allumer, activer du feu.
●(c.1718) CHal.ms ii. Il faut souffler le feu, pour le faire flamber, tr. «red é huehein en tan, eit ma flammou.»
●(1857) CBF 8. C'houezit ann tan, tr. «Allumez le feu.» ●(1878) EKG II 279. c'houeza eun tantad mad a dan enn oaled. ●280. c'houeza an tan. ●(18--) SBI II 12. C'houeza 'n tan ha troc'ha zoup, tr. «qui souffle le feu et taille la soupe.»
●(1911) BUAZperrot 656. c'houezet e oue eun tantez evit he devi. ●(1919) LZBt Du 7. c'houezan tan aman ha du-hont. ●(1933) MMPA 100. Eun elvenn dan a zo nebeut a dra ha koulskoude ez eus enni trawalc'h a nerz evit c'houeza eun tân-gwall.
(4) par ext. Allumer (une bougie).
●(1924) BILZbubr 41/951. da c'houeza e c'houlaouenn-lutig.
(5) sens fig. Insufler.
●(1936) BREI 442/1b-c. An Ao. Joanno, ken gouiziek, ken ampart, ken antrin ha ma oa, a c'houeze buhez a bep sort dre lec'h ma tremene.
(6) =
●(1911) BUAZperrot 95. Ar stourmad a c'houezas ne badas nemed daou vloaz, mes n'oa bet gwelet c'hoaz hini ebed ker goaz.
(7) Souffler (une réponse).
●(1924) BILZbubr 41/946. Jarlig koz a c'houezas d'ean : – Ar prad ar reor touzet, ar waz ar jilgamm.
(8) C'hwezhañ pennadoù en ub. (enep ub.) : monter la tête à qqn (contre qqn).
●(1910) ISBR 205. Tro-ha-tro dehon ne oé nameit Sauzon e zalhé de huéhein pennadeu énnon enep de Vreih. ●206. Sauzon é huéhein pennadeu é Jili.
►absol.
●(1910) ISBR 219. Ur bochad Fransizion hum lakas énni, memb er ré e oé ur prantad kent é huéhein é Loeiz
(9) C'hwezhañ trubuilh : fomenter des troubles.
●(1907) AVKA 301. An den-ze on deus kavet anean o c'houeza trubuill er vro, o tifenn paea an truajo da Zézar, hag o kemer evithan an hanto a roue. ●301-302. Elec'h c'houeza trubuill, e roe 'vid gourc'hemen n-am garet. ●303. Digaset oc'h eus an den-ma d'in war digare e c'houeze trubuill er vro : Setu em eus klasket anehan, ha n'am eus kavet lec'h ebed d'e gondaoni diwarben an tamallo a ret dehan.
(10) C'hwezhañ an drailh : fomenter le désordre, la révolution.
●(1905) BOBL 16 décembre 65/1b. ar re a ia euz an eil kear d'eben evit c'houeza an draill. ●(1906) BOBL 08 décembre 115/1b. ne reont netra nemed c'houeza an draill.
(11) =
●(1861) BSJ 217. en diaul bremen feahet ha disarmet e huéhou é fallanté ér bed-cé.
III.
(1) C'hwezhañ en e drompilh : voir trompilh.
(2) C'hwezhañ en e soubenn : voir soubenn.
(3) C'hwezhañ evel ur morhoc'h : voir morhoc'h.
(4) C'hwezhañ evel ul louz : voir louz.
(5) C'hwezhañ e fri : voir fri.
(6) C'hwezhañ e fri da ub. : voir fri.
(7) C'hwezhañ an tan etre : voir tan.
(8) C'hwezhañ e tu an avel : voir avel.
(9) C'hwezhañ e teod ub. : voir teod.
(10) C'hwezhañ e vourroù : voir mourroù.
- c'hwezhenellc'hwezhenell
f.
(1) (anatomie) Vessie.
●(c.1718) CHal.ms iv. vessie, tr. «huisiguel, un hueh guel, huehenel.»
(2) Ballon.
●(c.1718) CHal.ms i. Balon, tr. «huehenel.» ●(c.1718) CHal.ms iv. on soufle du uent dans un balon par une seringue, tr. «lacat arer hueh abarh un huehenel, guet ur seringu', – huehenel.»
- c'hwezhennc'hwezhenn
f. Souffle.
●(1909) NOAR 152. An azen hag an ejen a astenne o fenn a-zioutan hag a glaske e domma gant ar c'houezenn a deue diouto pa dennent o alan.
- c'hwezher
- c'hwezherez
- c'hwezhetc'hwezhet
adj. Bezañ c'hwezhet evel un touseg : voir touseg.
- c'hwezhiñc'hwezhiñ
voir c'hwezhañ
- c'hwezhkell
- c'hwezhkenn
- c'hwezhus
- c'hwezhvatac'hwezhvata
v. tr. d. Parfumer (emploi adjectival).
●(1923) SKET I 14. Ar bleuniou c'houezvata eo a daol ar muia a aezenn-dredanet (ozon).
- c'hwezigellc'hwezigell
f. –où
I. (anatomie)
(1) Vessie.
●(1499) Ca 114a. Huezeguell. g. vecie. l. hec vesica / ce. vide in huisigenn. ●(c. 1501) Lv 231/1. huezegiel, gl. «uesica.»
●(1659) SCger 50a. enfler vne vessie, tr. «c'hueza ar c'huisignel (lire : c'huisiguel).» ●124a. vessie, tr. «c'huisiguel.» ●155a. huiziguel, tr. «vessie.» ●(c.1718) CHal.ms iv. vessie, tr. «huisiguel, un hueh guel, huehenel.» ●(1732) GReg 902a. Il a souffert la taille, & on lui a tiré la pierre de la vessie, tr. «Græt eo bet an tailh dezâ, ha tennet eus e vezeguell ur mæn-gravell.» ●957a. «Vessie», vaisseau de l'urine, tr. «Van[netois] huizyguell.p. éü.»
●(1907) VBFV.bf 32b. huéhigel, f. pl. leu, tr. «vessie.» ●(1983) PABE 30. (Berrien) c'hwezigell, tr. «une vessie.»
(2) C'hwezigell ar vestl : vésicule biliaire.
●(1732) GReg 957a. Vessie du fiel, tr. «c'huezeguell ar vestl.»
(3) (pathologie) Ampoule.
●(1744) L'Arm 12b. Ampoule, tumeur, tr. «Huihigueell.. leu. f.»
II.
A. (en plt de qqn) Orgueilleux, vaniteux.
●(1905) BOBL 22 avril 31/2c. Pebeuz brabanser, pebeuz c'hwizigel ! ●(1924) BILZbubr 41/950. Eur foerer, eur c'houizigell ! a vegelias ar boc'h. ●(1924) BILZbubr 43-44/1029. Met eur c'hi, n'eus forz pegen c'houizigell d'ean da vea, n'eo evelkent nemet eur c'hi. ●C'houizigell, tr. «orgueilleux, vaniteux.» ●(1983) PABE 30. (Berrien) c'hwezigell, tr. «un fat.»
B. (en plt de qqc.)
(1) Ventouse.
●(1878) BAY 14. huéhigel, tr. «ventouse.»
(2) Pompe (à vélo).
●(1928) DIHU 204/86. keméret nezé huéhigel pé pomp ur vélo.
(3) Chose vide de sens.
●(1923) FHAB Kerzu 443. ni hag a zoug c'hoaz e penn hon Emzao breizek, egiz eur banniel, c'houezigell an «neutralite».
III. Bezañ c'hwezigell : être orgueilleux, vaniteux.
●(1924) BILZ 73 (T) F. al Lay. Met eur c'hi, n'eus forz pegen c'houizigell d'ean da vea, n'eo evelkent nemet ur c'hi.
- c'hwezigennc'hwezigenn
f. –où
I.
(1) (anatomie) Vessie.
●(1659) SCger 124a. vessie ou ampoulle, tr. «c'huisiguen.» ●(1732) GReg 957a. Vessie, vaisseau de l'urine, tr. «Van[netois] huizyguenn. p. éü.»
●(1942) DHKN 301. huéhigen, tr. «vessie sèche.» ●(1980) EBSB 30. (Ar vro vigoudenn) firigenn, tr. «vessie.»
(2) Bourse faite d'une vessie.
●(1942) DHKN 227. Monet e hra d'er gredans hag ean e denn anehi ur huéhigen kriset rah, hag hé skarh dirak er goulenour : 20 skoued e zo abarh.
(3) Ampoule sur la peau.
●(1499) Ca 114a. Huezeguell. g. vecie. l. hec vesica/ce. vide in huisigenn. ●Huysiguenn. g. ampoule.
●(1659) SCger 7a. ampoulle, tr. «c'huisiguenn.» ●124a. vessie ou ampoulle, tr. «c'huisiguen.» ●136a. c'husiquen, tr. «ampoulle.» ●155a. huiziguen, tr. «ampoule.»
●(1984) ECDR 75. Fizigennoù 'm eus o vale gant ar botoù-koad-se.
II. [terme qui renforce les adv. interrog.] Petra ar c'hwezigenn ? : que diable ?
●(1909/10) ADBr xxv 388. (Enez Eusa) On dit souvent, sans raison étymologique apparente : Petra ar c'houizigen... Que diable... ?
III. Mont gant ar c’hwezigenn : aller au diable.
●(1909-1910) ADBr xxv 388 (L-Enez Eusa). On dit souvent, sans raison étymologique apparente : Kea gand ar c’houzigen, va-t-en au diable.
- c'hwezigennañc'hwezigennañ
voir c'hwezigenniñ
- c'hwezigenniñ / c'hwezigennañc'hwezigenniñ / c'hwezigennañ
v. intr.
(1) Former des bulles sur l'eau.
●(1732) GReg 35a. S'ampouler, parlant de l'eau, lorsqu'il pleut, tr. «C'hüiziguenna. pr. c'huiziguennet.»
(2) Se former en ampoule.
●(1876) TDE.BF 92a. C'houezigenna, v. n., tr. «Se former en ampoule.»
●(1931) VALL 24a. se former en ampoule, tr. «c'houezigenni.»
(3) Former des ampoules sur la peau.
●(1963) EGRH II 116. c’hwezigennañ v., tr. « s’échauffer (peau) de manière à former des ampoules. »
- c'hweziñ / c'hwezañc'hweziñ / c'hwezañ
v.
I. V. intr.
A. (en plt de qqn)
(1) Suer, transpirer.
●(1499) Ca 114a. Huesaff. g. suer.
●(1659) SCger 114a. suer, tr. «c'huesa.» ●(1790) MG 155. hac èl ma huizèn, me oulennas ur uèh-deur. ●(1792) BD 1114. men ray desan ember eurbouillons da effan / ha gant egollo tom en lacay da choesan, tr. «Je lui ferai bientôt un bouillon pour boire, / Et, pourvu qu'on le couvre chaudement, cela le fera transpirer.»
●(1849) LLB 32. ret e vou huizein. ●617. Huizet e hues er hoalh. ●(1856) VNA 106. Je sue, tr. «Huizein e hran.» ●(1857) CBF 2. C'houezi a rann ken na ziver ann dour diouz-in, tr. «Je sue à grosses gouttes.» ●(1857) GUG 52. Reet e vou labourat ha ret e vou huisein. ●(1867) MGK 31. Goude c'houezi, kaout riou.
●(1906) BOBL 29 décembre 118/2d. frota mad anezan gant gwinêgr tom beteg hen lakaat da c'houeji mar deuz moïen. ●(1933) OALD 45/214. lakat an dud da c'houezi ha da droaza. ●(1980) EBSB 33. (Ar vro vigoudenn) fiziñ, tr. «suer.»
(2) C'hweziñ brein, dourek : suer abondamment.
●(1895) GMB 195. tréc[orois] c'houezañ, dourek suer abondamment. ●(18--) SAQ I 131. red eo c'houezi dourek.
●(1903) MBJJ 85. Jechan 'reont war o benvek bete c'houezan brein.
B. (en plt de qqc.) =
●(1929) FHAB C'hwevrer 51. Eur wech berniet ar foenn a deu da c'houezi hag an ezenn-domm-ze a ya kuit dre gern ar bern.
II. V. tr. d. Suer (sang et eau).
●(1575) M 153. Ez huesas glan an goat, tr. «Il sua même le sang.»
●(c.1680) NG 1649. Deur ha gouet a huisas. ●1909-1910. Er jardrin guet e disquiblion / E huésas p(ar)fait er gouet. ●(1688) MD I 34. o c'huisi ar goat. ●(1727) HB 94. Ho Tad / O c'huisi an Dour hac ar Goad.
●(1855) BDE 105. é huisein en deur hag er goaid. ●(1869) FHB 237/218b. e voa comanset ar mean da c'hoezi eol. ●(1869) LZBt Gouere 237. ho c'heuz c'houezed an dour hag ar goad. ●(1882) BAR 49. o c'houeza an dour hag ar goad.
●(1927) FHAB Genver 17. pa lezez da bobl da c'houezi ar gwad dindan dourn eur pagan hudur ! ●(1945) GPRV 61. en eur c'houezi gwad.
- c'hwezour .1
- c'hwezour .2c'hwezour .2
voir c'hwezer
- c'hwezus .1c'hwezus .1
adj. Sudorifique.
●(c.1500) Cb. [hues] g. plain de sueur. b. huesus.
●(1927) GERI.Ern 84. c'houezus adj., tr. «Sudorifique.»
- c'hwezus .2c'hwezus .2
adj. Qui produit de l'enflure.
●(1931) VALL 257a. qui produit de l'enflure, tr. «c'houezus.»