f. & adv. –où
I. F.
(1) Loi.
●(1499) Ca 174b. Reiz. g. loy. ●176a. Rez. g. loy.
●(1732) GReg 292a. Discipline, instruction, gouvernement, tr. «reiz.» ●581a. Loi, Ordonnance, Commandement, tr. «Reiz. p. reizyou. rez. p. rezyou.» ●794b. Regle, ordre, maniere d’agir ordinaire, tr. «Reiz. p. reizyou, reizou. Van[netois] reih. p. reihéü.»
(2) (religion) Gourc’hemennoù ar reizh / An dek gourc’hemenn ar reizh : les (dix) commandements de la loi.
●(c.1500) Cb 57a. g. cest le liure ou sont les dix commandementz de la loy. b. en leff maz edy dec gourchement an reiz. ●(1575) M 664. Da teriff en bet man, gourchemennou an Rez, tr. «A violer en ce monde les commandements de la Loi.» ●(1612) Cnf 33b. an articlou an feiz, hac dec gourchemen an reiz.
(3) Agencement, ordre, disposition.
●(1732) GReg 677b. Ordre, arrangement, tr. «Reiz.» ●Avec ordre, tr. «Gad reiz.» ●Avec assez d’ordre, tr. «Gad reiz avoalc’h.»
●(1874) POG viii. Plasa ha diblasa ar Goueliou eo ar pez a zo diesa da ober ebarz e reiz an Ofisou.
(4) E reizh vat : en bon ordre, en bonne disposition.
●(1862) JKS 90. Neb zo he ene e reiz vad hag e stad vad. ●256. Penaoz e tleer en em lakaat e reiz vad.
(5) Hep feiz na reizh : sans ni foi ni loi.
●(1914) FHAB Meurzh 79. divroïdi ha rafalidi, heb feiz, na reiz, gwir laëron. ●(1945) DWCZ 44. eun divergont hep feiz na reiz.
(6) Règle, discipline.
●(1909) FHAB Genver 1. Red eo e kafe an dud, mad ar reiz a heuillomp. ●(1911) BUAZperrot 610. en em lakât dindan reiz eun tad ker mad.
(7) Lakaat, degas, kavout reizh en ub. : mettre, ranger qqn à la raison.
●(1872) ROU 79b. Laissez-le moi, je le corrigerai, tr. «lizt-en ganen-me ; me zigasso reiz, me lacaï reiz, me gavo reiz ennan.» ●99a. Celui-là saura bien les ranger, tr. «Ennez o renco – a zigasso reiz enno.»
(8) Lakaat reizh war : mettre de l’ordre parmi.
●(1911) BUAZperrot 430. da lakât reiz var e veleien ha var e venec’h.
(9) Lakaat e reizh : mettre dans l’ordre.
●(1732) GReg 795a. Régler mettre dans l’ordre, tr. «(Van[netois] lacqeiñ ê reih.) lacqaat ê reiz.»
(10) (grammaire) Genre.
●(1929) FHAB Genver couv. er reiz c’hourel (…) ar reiz wregel.
(11) (genre) Sexe.
●(1732) GReg 492b. Hermaphrodite, tr. «Un dèn a zaou reiz.»
(12) Instrument.
●(1880) SAB 90. var an doussa telenn, ar melodiussa reiz muzic.
(13) =
●(1862) JKS avec des paragraphes supplémentaires traduits du texte de La Mennais). ">JKS.lam 119. n’euz peoc’h e-bed evit ann den a zo he spered hag he garantez a-enep d’ar reiz.
●(1913) KANNgwital 125/270. Guelloc’h e ve / Kaout reiz eget leve.
II. [au plur.]
A. (religion)
(1) Extrême-onction.
●(1864) SMM 103. Ha ma n'en defe ket recevet he reiziou, grit ma ho goulennou he unan. ●(1866) FHB 56/26a. Red eo bet rei dezhan he reizou buana ma c'hellet. ●(1889) ISV 177. Ar beleg a deuas da rei dezhi he reziou.
●(1947) YNVL 131. Deut on da ginnig deoc'h ho reizhoù diwezhañ. ●(1952) LLMM 34/48. (Douarnenez) Reizhoù : nouenn.
(2) Règle, règlement, préceptes.
●(1847) MDM 36. Ia, reisiou an Aviel, pere a zo ken kaër, a zere oud peb lec'h, oud peb amzer.
●(1915) MMED 282. reizou eur Vreuriez evit silvidigez ar bec'herien. ●(1920) AMJV 41. Mont da leanezed dindan he reizou. ●42. ar memez reizou en oll diez euz an Urz.
B.
(1) Attirail, nécessaire à.
●(1872) ROU 72a. Accessoires, tr. «Ar reizou.» ●76a. Batterie, de cuisine. Reizou kegin. Reizou, signifie aussi, appareil, système (ratio), réunion de choses ou d'instruments nécessaires pour un travail, un usage, une opération quelconque : Reizou arat ; reizou oferenna ; reizou noui ; ou reizou an nouen. D'où l'expression : Bet en d-euz e reizou, il a reçu ses derniers sacrements. – Epad ar Revolution, ar reizou oferenna a oa em zi-me. ●107b. Ustensiles, tr. «Reizou.» ●(1890) MOA 102b. Accessoires, tr. «ar reizou all.» ●138b. réunion de choses ou d'instruments nécessaires pour un travail (...) reizou noui (reizou an nouenn) ; d'où l'expression : bet he deuz he reizou.
(2) Reizhoù ar marv : instruments du boureau.
●(1868) KMM 149. pa velas diraza reizou ar maro, dre ma tostee da vont dindan countell ar bourreo.
III. Loc. adv.
A. War e reizh.
(1) Ober udb. war e reizh : faire qqc. normalement, régulièrement.
●(1919) FHAB Du 138. An traou ne oant ket bet grêt war o reiz.
(2) Lakaat udb. war e reizh : rétablir.
●(1926) FHAB Kerzu 443. hag en diou gomz hepken, laket ar wirionez war he reiz !
B. Dindan reizh =
●(1862) JKS 67. beva a galoun vad dindan reiz.
C. D'ar reizh : précisement.
●(1854) PSA I 48. Hà ni e hell larèt d'er reih péh quer bras, péh quer bihan é teli bout er mesul ag en alézoneu e zou deli d'emb rein d'er peur ?