Recherche '"a-"...' : 1086 mots trouvés
Page 1 : de a-70 (1) à a-benn-eeun-da (50) :- a-a-
[vbr a "il va" < pbr *aʒ de britto *agit < *ag- "aller"]
Base verbale de mont / monet
- a-abadennoùa-abadennoù
adv. Par moments, épisodiquement.
●(1868) FHB 189/264a. mes an trouz ne doumpe nemet a abadennou.
- a-adlamma-adlamm
adv. (jeu de boules) (Coup) par rebond.
●(2004) LBBCA 91. Coup par rebond, tr. «A-adlamm [a'hadlam] ; a-lamm-Gwengamp ; a-lamm-gad ; a-lamm-touseg [toñsek].»
- a-adwezha-adwezh
adv. De nouveau, une seconde fois.
●(1839) BESquil 285. Er Bugul santel-men hum laquas a hauéh de bedein. ●341. hac ou interrogeas a ahuéh. ●(1844) LZBg 2l blezad-1añ lodenn 126. Er Sauzonèd e zas a hahuéh de vout mistr er Hap. ●(1854) PSA II 154. É visericord en dès groeit bihuein a hauéh Mari-Madelén hag el lair-mad. ●191. cresquein a hauéh.
●(1907) BSPD I 64. èl ma talhé er peur de houlen a adhueh ur gouignelig er porh. ●68. Bras e oé joé er sant é houzanv a adhueh un dra benak eit Jézus-Krist. ●90. e zispen a adhueh é gorv. ●172. mes Guilham e goéhas a adhueh. ●196. Me lar d'oh a adhueh : kristénéz on. ●209. diméet a adhueh. ●224. de guitat a adhueh é vro. ●(1919) DBFVsup 30b. hahuéh : a hahuéh, tr. «une seconde fois.»
- a-aes-vata-aes-vat
adv.
(1) Gallout ober udb. a-aes-vat : pouvoir faire qqc. facilement, sans difficulté.
●(1905) IVLD 53. Ne c'helle ket, a ez-vad, poeza var he divesker. ●(1909) FHAB Kerzu 354. Ne c'helfemp ket a eaz-vad paea ar paper, ar voulladur ha fors mizou all.
(2) Pleinement, complètement.
●(1908) FHAB Here 305. Ne oa ket c'hoas en em gavet, a eas vad, hon tri hailhoun. ●314. araog m'eo diskennet a eas vad eus ar vezen.
- a-akorda-akord
adv. (Travailler) en accord.
●(1834) SIM 250. en eur labourat a accord, daou a ra muioc'h eguet pêvar.
- a-akord-vat
- a-baa-ba
conj.
(1) Quand.
●(1744) L'Arm 194a. A-l'importun, tr. «A bé berderérr bihannan.» ●208b. Pédeenneu de laréd a bé yétt é baige. ●216b. Demain à votre lever, tr. «Arhoarh a bé ou pé saouehaitt.» ●221b. Lorsque, tr. «A-bé.» ●312b. Prude, tr. «Devod a b'i sélérr.» ●316a. Quand, tr. «Pé : A bé.»
(2) Puisque.
●(1744) L'Arm 169a. Il étoit yvre, puisque la langue lui fourchait, tr. «Meau ouai a bé guemére ur guir eid enn aral.»
- a-bada-bad
prép. & conj.
I. Prép.
(1) temp. Tout le long de, pendant.
●(1790) MG 57. abad en dé. ●119. abad er suhun. ●(1790) Ismar 288. abad er blæ. ●(1792) HS 108. Ne larein quet péguement à boénieu enn dèss bet à bad enn amzér-hont. ●202. Ean e guerhass dré er guér à bad unn dé hemp laret guir. ●(17--) TE 133. durand ma labourènt abad en noz.
●(1839) BESquil xiii. abad hou puhé. ●613. goleit a éerh abad er gouyan. ●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 67. Abad en ol amzér-zé. ●(1856) VNA 106. Je ne saurais rien faire durant la chaleur, tr. «Ne fehen gobér ur vad abad en tuémder.»
●(1904) DBFV 1b. abad, prép., tr. «pendant, durant.» ●(1942) DIHU 372/96. Tremen e hra kériz abad en dé.
(2) spat. Le long de.
●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 119. Abad un hent quen hir.
II. Loc. conj. A-bad ma.
(1) Tant que.
●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 123. ne hrér droug erbet dehou abad ma chome abarh. ●(1844) LZBg 2l blezad-2l lodenn 32. abad ma vehen dirac-tai.
(2) Alors que.
●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 123. Ha perac é pardonnant-ind d'ou anemisèd, abad m'hum vanje er réral ?
- a-baladennoùa-baladennoù
adv. Par pleines pelles.
●(1872) GAM 35. laza an eulfennou tan a daolit, c'hui, a beladennou (lire : a baladennoù), var ar c'holo seac'h.
- a-baladoù
- a-ballenna-ballenn
adv. (en plt d'une flaque d'eau) En nappe.
●(1872) ROU 92a. Nappe d'eau sur le chemin, après une grande pluie, tr. «Dour a-ballenn var an ent, goude glao braz.»
- a-band
- a-banna-bann
adv.
(1) Chom a-bann da sellout ouzh udb., ub. : rester regarder qqc., qqn avec étonnement, contempler.
●(1860) BAL 184. o choum a-ban da zellet ouz ar mor braz. ●(1883) MIL 135. Rivod (...) a jom a ban da zellet ous goad he vreur o redek.
●(1913) KZVr 25 - 24/08/13. A-bann, tr. «(regarder) en s'arrêtant, avec étonnement, (rester) en contemplation, L[éon].» ●(1923) AAKE 63. chom a ban da zellet outi o vervel. ●(1934) PONT 189. ma zo kalz tud hag a jom a bân da zellet outi.
(2) Sellout a-bann ouzh udb., ub. : regarder avec étonnement.
●(1872) ROU 78b. Contempler, tr. «sellet a-ban ouz.» ●(1880) SAB 238. ac endra m'oant a-ban c'hoas o sellet.
●(1925) FHAB Mae 186. oc'h arvesti, o sellet a-ban ouz an dud. ●(1934) PONT 83. An daou vugel, a bàn o sellet outi.
(3) Chom a-bann : rester interdit.
●(1911) BUAZperrot 288. P'en em gavas e tal ar bez e chomas a ban, o welet e oa strinket ar mean golo divarna. ●395. Yan Vergas, o welet ar burzud-ze, a jomas a-bann, sebezet holl.
(4) Chom, menel a-bann da soñjal en udb. : rester réfléchir à qqc.
●(1868) KMM 229. Abars mont larcoc'h, manit ama da gompren, da zonjal a-ban er goulennou-ma : (…).
(5) Chom a-bann da selaou : rester écouter.
●(1883) MIL 172. chom a reas a bân da zilaou ar vouez dudius-se.
- a-baoueza-baouez
prép. & adv.
(1) Prép. A-baouez + inf. : venir de.
●(1865) LZBt Here 34. unan euz ar penno braz a zo a baouez mervel. ●(1899) LZBt Meurzh 5. Abaouez caout eun tamm peadra on. ●(1874) POG 22. Ec'h oc'h a-baouez, ma Doue, en em lakaad d'ar maro evid-oun. ●23. ar c'hras oc'h a-baouez rei d'in. ●27. ec'h ounn a-baouez beza absolvet. ●(1891) RECe xii 274. an hini a oa a baouès merwel.
●(1918) LZBt Mae 11. Daou visioner Pa-Keou a zo abaouez ober zin ar groaz goude o c'hoan.
(2) Adv. Il y a un instant.
●(1962) TDBP I 108. a-baouez, tr. «il n'y a qu'un instant.» ●(1969) BAHE 59/34 . A-baouez em eus e welet o tonet a-lammat.
- a-bar maa-bar ma
loc. conj. A-bar ma : autant que.
●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 8. é rein dorn dehai a bar ma helle.
- a-bare
- a-bareadoù
- a-barfeta-barfet
adv.
(1) Sérieusement.
●(1787) BI 24. hanaüein a-barfæt er santeleah. ●43. hi ë pratiquai à barfæt enn ol vertuyeu. ●(1790) Ismar 382. chongeal a barfæt.
●(1821) SST 92. chongeal a barfait. ●274. Chonget a barfait peb-unan / En hou finieu devehan. ●(1838) OVD 62. chongeal a barfæt é brastet infini en Eutru Doué. ●(1831) RDU 70. ha chonget a barfæt én deværieu a me houciance. ●(1861) JEI 296. Chonget a barfæt pihue-é en hani e hùélet cousquet dirac oh.
(2) Parfaitement.
●(1861) BELeu 82. me Mab (…) em har a barfæt. (…) a p'en d'oh eurus a barfæt. ●(1867) BSSo 22. er guélet e zas dehou a barfæt.
- a-barfeteda-barfeted
adv.
(1) Pour de bon, à dessein, exprès, délibérément.
●(1612) Cnf 61b. Mezuiff anezaff è hunan, pé dré ré arall à barfeted.
●(1659) SCger 47b. A escient, tr. «abarfetet.» ●98a. de propos deliberé, tr. «arbarfetet (sic).» ●127a. A barfetet, tr. «a escient.» ●(1732) GReg 102b. Tout de bon, sans feinte, tr. «a-barfeded.» ●261a. De propos deliberé, tr. «a-barfeded.» ●365b. A bon escient, serieusement, à dessein, tout de bon, tr. «a barfeded.»
(2) Sérieusement.
●(1732) GReg 611a. Mediter, penser, considerer avec attention, tr. «songeal a-barfededd.» ●819b. Rêver à quelque chose ; y penser fortement, tr. «Songeall a-barfededd èn un dra-bennac.» ●861b. Serieusement, tr. «A-barfededd.» ●(1752) BS 727. e sonchsont a barfetet da guemer ar moyennou da executi o dessin. ●752. songeal a barfetet en e silvidiguez.
●(1834) SIM 263. en un oad e pehini ne sònjer qet a barfetet. ●(1862) BSH 16. Songet a parfeted, me ho suply ma zad.
●(1913) KZVr 25 - 24/08/13. A-barfeted, tr. «sérieusement.»
- a-bartouta-bartout
adv. De partout.
●(17--) TE 357. Donnèt e rait a-bartout. ●(c. 1785) VO 76. eit ma veint guélét a bartout.
- a-barzha-barzh
prép., adv. & conj. cf. e-barzh
I. Prép.
A. [devant un. subst.]
(1) Dans.
●(1824) BAM 36. evit en em laquat er stad hac er guir e pehini emedoc’h abars ho pec’het.
(2) Avant.
●(1824) BAM 317. ar graguez yaouanc abars o c’henta guilloud. ●(1857) CBF 17. abarz kreisteiz, tr. «avant midi.» ●(1866) FHB 73/163b. tri bloaz abarz he varo.
(3) D’ici.
●(14--) N 777-778. Fallacryez sorcerezou / A gruif hep gou a parz dou dez, tr. «je ferai (…) / De funestes sortilèges, / Sans mentir, dans deux jours.»
●(1870) MBR 162. abarz diou pe beder heur war-n-ugent ama. ●(1878) EKG ii 219. abarz eun anter-heur aman, eman ho lizer e Kastel.
(4) A-barzh e : dans, en.
●(1575) M 3080. Abarz ez ty, tr. «En ta maison.»
●(c.1680) NG 666. Abarh en ty Pillat.
B. [devant un v.]
(1) Avant de.
●(1710) IN I 426. abarz echui. ●(1732) GReg 62b. Avant que de lire, tr. «Abarz leenn.»
●(1834) HEB 349. Mæs abarz partial e pedas ur mignon dezàn da gaout sourci eus e c'hreg hac eus e vugale. ●363. desqui a reas dezo ar C'hatechis, hac erfin o badeas abarz o c'huitaat. ●(1857) CBF 29. Abarz mont d’ann oferen, tr. «Avant d’aller à la messe.» ●(1860) BAL viii. Abarz coves.
●(1942) SAV 23/64. a-barz kas al libell.
(2) A-barzh da : avant de.
●(1857) LVH 12. abarh d’er gobér.
II. Adv.
A. temp.
(1) Avant.
●(1847) BDJ 52. E-leac’h ober fea warnhon, evel ma rea habars.
(2) D’ici peu.
●(1908) FHAB Du 342. a nebeudou soken e save c’hoant ganti da essa ; abars n’eo ken eur c’hoant bihan e devoa ken, mes eun ioul bras.
(3) A-barzh pell : avant peu, rapidement.
●(1964) ABRO 9. A-barzh pell em boe gouiziegezh war ar jedoniezh ha skiant ar verdeadurezh hag e tapis difazi an tu da embreger ar gouelioù, da roeñvat ha da sturiañ.
B. spat.
(1) Dedans.
●(1499) Ca 3a. Abarz. g. dedans. ●g. dedans mettre. bretonice. lacat abarz. ●(c.1500) Cb 9a. Abarz. gal. dedans. ●14b. [antren] g. entrer dedans. b. antren abarz. ●(1575) M 3235. Abarz ha mæs, tr. «Dedans et dehors.»
●(17--) TE 99. Moïse e zressas en Tabernacl ha col er péh e oai de laquad abarh. ●(17--) EN 3339-3440. an dour o viruin, / ma voan toled a bars, evid ma discornin, tr. «l’eau était à bouillir, / en sorte que je fus jeté dedans pour me dégeler.»
(2) (danse) Kas a-barzh : danse du pays vannetais.
●(1963) TDBB 305. Suivant les terroirs le kas abarh est venu modifier une danse qui en était encore au stade ronde ou déjà au stade chaîne ouverte.
(3) Attr. (jeu) Bout a-barzh : compter, à cache-cache.
●(1913) BUKE 6. Hoariamb ataù. Più e vo abarh ?
III. Loc. adv.
(1) A-barzh ar fin : à la fin.
●(1894) BUZmornik 10. Abarz ar fin e timezas, hag e devoue kalz bugale. ●358. Abarz ar fin zoken e roaz d’ezhan eur vountadenn hag her pilaz enn eur bern pri-raz.
●(1905) HFBI 66. més abars ar fin, he rankent plegua ho c’hribéllou savet gant’ho ken huel, araok.
(2) A-barzh-fin : à la fin.
●(1910) MAKE 94. A barz fin, e tigouezas gantan Noun.
(3) A-barzh fin ar gont : en fin de compte.
●(18--) AID 471. Me a voye en dige abars fin ar gont, tr. «Moi, je savais qu’avant la fin du compte.»
(4) A-barzh-koulz : avant le moment, trop tôt.
●(1732) GReg 62b. Avant le tems, tr. «abarz cours.»
(5) A-barzh-nebeut : avant peu, d’ici peu.
●(1877) EKG i 9. n’edo ket azindan-zivin e viche, abarz nebeut, goulennet diganthan ar memes tra. ●192. Abarz nebeut oa pemp muntrer a renk. ●237. e viche abarz nebeut skubet an dud-fall-se divar an douar. ●(1878) EKG ii 67. her gouzout a rign abarz nebeut.
(6) A-barzh-nebeut amañ : avant peu, d’ici peu.
●(1877) EKG i 244. abarz nebeut aman, me a vezo adarre distro en ho touez.
(7) A-barzh-nemeur : avant peu, d’ici peu.
●(1710) IN I 247. abarz nemeur e teuor d’en em hardizzat. ●(1732) GReg 477a. Il guérira dans peu, tr. «selvel a rayo abarz nemeur.»
●(1857) CBF 98. am euz aoun na zistagfe ar chans vad diouz-in abarz nemeur, tr. «je crains, avant peu, de voir changer ma bonne fortune.» ●(1864) SMM 214. hor receo abars nemeur. ●(1876) TDE.BF 583a. Spanaat a raio ar glao abars nemeur, tr. «la pluie cessera bientôt.» ●(1877) EKG i 277. abarz nemeur e velchomp daouzek pe bemzek soudard var loan. ●(1878) EKG ii 170. abarz nemeur n’en devezo mamm ebed ken. ●(1889) SFA 228. her greot abarz nemeur. ●275. e z’ign abarz nemeur d’he velet d’ar bed all. ●(1894) BUZmornik 847. Abarz nemeur a oue treac’h d’ar venac’h all dre he aked d’ar bedenn.
●(1911) BUAZperrot 38. Abarz nemeur e varvas eskop Poitiers. ●(1922) FHAB Du 333. e vije abarz nemeur test eus a draou souezus.
(8) A-barzh-nemeur amañ : avant peu, d’ici peu.
●(1878) EKG ii 193. abarz nemeur aman, ne deuio ken ar veleien da gounta d’eomp ho zorc’hennou diskiant.
●(1921) PGAZ 10. rag abarz nemeur ama e vezo skrivet gant an tad Jean-Louis. ●59. hag aoun am euz na veac’h kastizet gant Doue abarz nemeur ama.
(9) A-barzh-pell : avant longtemps.
●(1909) KTLR 131. Abarz pell, e vo mouget an ezennig halan a deu c’hoaz divar he muzellou glazennet. ●(1910) MAKE 44. hag abarz pell eun hanter eus ar reun oa touzet diwar beg o ferc’hen. ●(1935) SARO 19. Hen diskouez a reas a-barz pell.
IV. Loc. conj.
(1) A-barzh ma : avant que.
●(1732) GReg 62b. Avant que je mange, tr. «abarz ma tébrin.» ●282b. Devant que, conjonction, auparavant que, tr. «abarz ma.» ●545b. Avant que le jour se passe, tr. «Abarz ma trémeno an deiz.» ●(1752) PEll 3. Abars ma sevân, avant que je me lève.
●(1860) BAL 3. abars ma varvin… ●(1870) MBR 66. Abarz ma’z aio kuit. ●(1877) EKG i 115. abarz ma teui an deiz. ●(1878) EKG ii 168. Abarz ma teuot da glask ac’hanoun-me da ober va fask.
●(1957) BRUD 2/42. Esoh, avad, e oa he spered evid an derhent hag an hast da weled hoaz dremm garet he mab, a-barz ma vije douget d’ar bez, a roe nerz dei da zifrea ar gwellika ma helle.
(2) A-barzh neuze : d’ici lors.
●(1962) EGRH I 3. a-barzh neuze conj., tr. « d’ici lors »
- a-bastelloù
- a-bavadoùa-bavadoù
adv. À coups de patte, de main.
●(1932) BRTG 38. Er sant (…) e chaboutè kelion doh ou spontein a baùadeu.
- a-bazoùa-bazoù
adv.
(1) Pas à pas.
●(1557) B I 378. Rac me he guelas a pasou / Ouz tremen membry hebiou, tr. «car je viens de la voir aller par ici, pas à pas, je le jure.»
(2) À pas (légers, etc.).
●(1857) GUG 4. Er marhue, er jugement hag en éternité / E za a bazeu bras hag e dosta bamdé. ●(1942) DHKN 14. A bazeu skanù é tostan dehè. (…) Hag ean araok, a bazeù bras.
- a-bazoù-kazh
- a-beadra
- a-bebana-beban
adv. D'où.
●(c.1718) CHal.ms i. d'ou uenés uous, tr. «abeban etet ü.» ●(1732) GReg 303b. D'ou, de quel lieu, tr. « a beban.» ●(1790) Ismar 41. A be-ban é hoh-hui deit ? ●(1792) HS 57. à beban é tent.
●(1818) HJC 123. ne ouïamp quet à beban i ta. ●(1856) VNA 64. D'où êtes-vous ? tr. «A beban oh-hui ?» ●(1861) BSJ 156. gouyèt e hran a beban é tan ha de beban é yan.
●(1904) DBFV b. abeban, adv., tr. «d'où.» ●(1913) AVIE 43. ne houies ket a beban é ta na men é ha. ●(1913) HIVR 1. deit ne houiér ket a beban. ●(1921) GRSA 70. a veban éh oè deit.
►sens fig.
●(c.1785) VO 133. a beban é tai er son-ze. ●(1790) MG 261. A-beban é ma deit er mod-ce m'en dai rét d'ur voès aboeissein d'hé dén ? ●322. A-beban é-ma deit teoh er chonge-ce de vout Frær ?
●(1855) BDE 86. A beban é ta d'ein er boneur-man.
- a-befiañs
- a-begoulza-begoulz
adv. Depuis quand.
●(1856) VNA 212. Depuis quand était-il malade, tr. «A begource é oé-ean clan ?»
- a-belec'ha-belec'h
adv.
I. Adv.
(1) D'où.
●(1857) CBF 38. A beleac'h e teuit-hu ? tr. «D'où venez-vous ?» ●(1877) EKG I 63. n’hor boa nemed mont d’ho c’haout da lavaret d’ezho piou oamp, a beleac’h e teuemp, da beleac’h ez eamp evit beza digemeret mad. ●(1889) ISV 192. A beleac'h e teuez-te ?
●(1902) PIGO I 31. a belec'h oa deut ar c'hi-ze ? ●(1907) AVKA 7. A belec'h ar c'hras-ma d'in, ma teu em bete mam ma Aotro ?
(2) A-belec'h e ven ? : comment le serais-je ?
●(1876) TDE.BF 436b. rak hep-d-han [va azen] n'ounn ket den ac'hanoun va-unan (a beleac'h venn !) da vont keid-all.
(3) Loc. adv. Daoust a-belec'h ? : comment cela serait-il possible ?
●(1857) CBF 27. Daoust a beleac'h ?, tr. «Comment le serait-il ?» ●68. Daoust a beleac'h ?, tr. «et comment cela ?»
II. [emploi relatif par erreur] D'où.
●(1847) FVR 2. ar vammen gontammet / A beleac'h ezo redet ann drougiez. ●(1870) MBR 52. war eur grec'henn huel a be leac'h e welent ar mor, tr. «sur une haute colline d'où l'on apercevait la mer.»
- a-bella-bell
adv., prép. & adj.
I. Adv.
A. spat.
(1) De loin.
●(1499) Ca 10a. Apell. g. de loing.
●(1659) SCger 74a. de loin, tr. «a bell.» ●127a. A bell, tr. «de loin.»
●(1834) SIM 55. An den en deveus furnez a vel a bell hac en em dalc'h var e eves. ●(1857) GUG 111. Ind e zas ol a bêl. ●(1878) EKG II 132. e viche guelet a-bell.
●(1911) SKRS II 204. guelet a-bell tour iliz Plouian.
(2) Au loin.
●(1878) EKG II 22. Ne zaleiz ket da glevet kan ha iouc'herez a-bell.
●(1902) PIGO I 28. rag-se eta e tiskouezaz d'ei ar seurt tân-ze a bare a-bell, en eur c'houlen petra oa. ●223. ma vije klevet a-bell eur gaouen-gaz oc'h huanadi. ●(1909) KTLR 48. A bell e klevaz er parkeier an dud o kana.
(3) Loin.
●(1878) EKG II 33. En em lakaat a riz enn hent, mez ne iz ket a-bell.
●(1908) PIGO II 145. Ne oa ket êt a-bell. ●(1909) FHAB C'hwevrer 36. ne dal ket ar fret mont a bell. ●(1912) MMPM 45. e wen kasset a bell var beven an Azi. ●(1915) HBPR 151. mont a bell, da zervicha ar c'houarnamant. ●(1923) ADML 41. divar gern ar grec'hen e vezo gwelet a bell. ●42. an oll o doa mall da velet a dost ar pez ne velent c'hoaz nemet a bell.
B. temp. Il y a longtemps, d'une époque éloignée.
●(1867) MGK v. Setu aman danevellou koz hag o tont a bell.
●(1902) PIGO I 119-120. Eun nozvez deuz ar goanv, me 'gomz d'ac'h euz a-bell.
C. sens fig.
(1) De loin, de beaucoup.
●(1557) B I 291. Guell ve dif appell lesell bro, tr. «J'aime beaucoup mieux quitter le pays.» ●596. Ma contell a pell en guelhaff, tr. «Mon couteau est de beaucoup le meilleur.»
(2) Grandement.
●(1557) B I 249. En tra man a pell ez fellsoch, tr. «Vous avez commis là une grande faute.»
(3) A-bell ac'hano : il s'en faut.
●(1910) MBJL 140. n'int ket feuket o welet kement-se : a-bell ac'hane.
(4) Sellout a-bell : prévoir.
●(1878) EKG II 105. Mez me, ho mestr, a rank sellet a-bell ha diouall a bep tu.
II. Loc. prép. A-bell diouzh : loin de.
●(17--) EN 3345. cleued a ren crial a bel bras diusin, tr. «j'entendais crier bien loin de moi.»
●(1857) HTB 75. hep gout pe ni a zo a daost, pe ni a zo a bell dioutan.
●(1912) MMPM 29. en eur assuri dezan ne ïafen morse a bell dioutan.
III. Adj.
A. Attr./Épith.
(1) Loin.
●(1907) AVKA 2293. An hini a gle ma gwerza n'ema ken a-bell. ●(1919) BUBR 6/161. Ar Voched n'emaint ket a-bell.
(2) Qui est d'un pays étranger, lointain.
●(1909) KTLR 13. kemer eur vaouez deuz a dost : ar gedon a bell a ia oll da lern.
B. Épith.
(1) Lointain, éloigné.
●(1870) FHB 306/355a. eun enezen a bell ha didud. ●(1878) EKG II 310. er broiou a-bell. ●(1889) SFA 61. Kas a ra ive-ta he vreudeur, daou ha daou, da brezek e broiou a bell.
(2) Kar a-bell : parent éloigné, à distance.
●(1732) GReg 693b. Parent éloigné, tr. «qar a-bell.»
- a-bell-amzera-bell-amzer
adv.
(1) Depuis longtemps.
●(14--) N 115. Goude ma angoes ham estlam / en placc man flam a pell amser, tr. «Après mon angoisse et ma misère en ce lieu même, si longtemps.»
●(1727) HB 134. môez ar Brophedet oc'houlen a bell-amser. ●(1792) CAg 5. M'a solitt à bêel-amzere.
●(1829) CNG 43. A bêl-amzer é torrés é lézen. ●(1857) GUG 73. M'ha solit a bêl-amzer. ●(1877) BSA 58. A bell amzer ec'h anaveze he finijennou hag he vertuziou.
●(1922) EMAR 74. eun tavancher / Penseliet, graet a bell amzer.
(2) (?) De tous temps (?).
●(1890) BSS 16. Den ebet ne dle beza souezet e ve bet kement a zevotion e Breiz-Izel da zant Serves evel a zo bet a bell amzer.
(3) A-bell-amzer kent =
●(1839) BESquil 248. Hoant bras en doé, a bêl-amzér quênt, d'hum dennein én un deserh.
- a-bell-broa-bell-bro
voir a-bellvro
- a-bell-da-bella-bell-da-bell
adv. temp. De loin en loin.
●(1887) LZBg 45et blezad-3e lodenn 174. monnet e hrér d'ou gùélet a bêl de bêl.
●(1954) VAZA 74. ne vezes e-dro din nemet un toullad devezhioù a-bell da-bell. ●116. ne leme homañ (...) nemet a bell da bell. ●(1955) VBRU 92. nemet ma teue renerez ar c'hlañvdi da welout a-bell-da-bell daoust ha bev e oamp bepred.
- a-bell-droa-bell-dro
adv. Dans un large rayon.
●(1902) PIGO I 55. ar flammou a zave beteg an Ne, hag an dud, a bell-dro, a oe spountet braz.
- a-bell-gozha-bell-gozh
adv. Depuis très longtemps.
●(1905) IVLD 1. Kear Lourd a zo anezhi a bell goz. ●(1915) MMED 40. an dud o doa sounj euz a bell goz a gomzas euz an traou a ioa bet diskleriet d'ezo. ●109. daouzek den a galoun, kristenien stard, a zasprenas an iliz evit ma vije henoret ar Verc'hez enni evel a bell goz. ●164. eun daolen vurzuduz euz an Itroun-Varia hag a ioa d'he dud a bell goz. ●215. an Itroun Varia a Gereloun, a zo tud ken devot d'ezi e Plouenan, a bell goz. ●(1925) KANNgwital 275/2. anavezet a bell goz er barrez.
- a-bell-kenta-bell-kent
adv. & conj.
(1) Adv. Depuis longtemps.
●(17--) TE 221. péhani n'hi doai croaidur er bet eit bout hi diméét a-beèl quênt. ●251. péhani e huannadai a beèl quênt dirac Doué. ●(c. 1785) VO 85. Ul lod-vat memb ag er-ré e sentai doh-t'hi a beèl quent, hé huittai dré valigueance.
●(1844) LZBg 2l blezad-1añ lodenn 51. é oé conzet d'emb a bêl-quênt. ●(1861) BSJ 111. en dén santel-cé péhani e oé a bêl-quent én ou misq. ●(1879) GDI 18. mæs a bêl quent, ha quentéh èl m'en doé crouéet mab-dén, ean en doé scrihuet é lézen én é galon.
●(1906) HPSA 16. e hoér skuéh a bèl kent doh er gortoz. ●(1932) BRTG 112. Hoanteit bras é oè geton diméein a bel kent.
(2) Loc. conj. A-bell-kent ma : lontemps avant que, bien avant que.
●(1839) BESquil 357. Èl ma hanàué, a bêl-quênt ma arrihuas, er momand ag hé marhue.
- a-bell-zoa-bell-zo
adv. Il y a longtemps.
●(c.1500) Cb 104b. [guez aral] Jtem quondam. aduer. g. ia piecza. b. a pell so.
●(1847) FVR 154. C'houi, ma fobl ker, eme-z-han, a doueller a bell-zo. ●(1869) FHB 256/370a. A bell zo e c'hourenomp. ●(1877) EKG I 155. ar pez zo c'hoarvezet a bell zo. ●(1894) BUZmornik 152. ann dra-ma a zo anavezet a bell zo.
●(1906) KANngalon Du 253. Setu ama eur skuer kaer var gementze ha n'eo ket a bell zo. ●(1906-1907) EVENnot 28. Me anve anean a bell zo, tr. «depuis longtemps, de longue date.» ●(1924) BILZbubr 41/948. Oh ! diod eo a bell zo, eme Jarlig koz.
- a-belloc'ha-belloc'h
adv. & interj.
(1) Adv. Désormais.
●(c.1718) CHal.ms i. desormais Ie ne ferai plus cela, tr. «birhuiquen, biquen ne ouran mui endrase, a belloh n'ourein mui endrasé.» ●(17--) BSbi 1039-1040. O marhue, marhue hemb truhé te souffrein zou calet. / A belloh n'ellan mui, me hanal e vanq t'eign. ●1091. N'ellan mui à belloh supportein men drougueu.
●(1908) NIKO 17. A belloh / Un dén n'ha kuél mui, tr. «Aussi bien, on ne te vois plus guère.» ●(1932) DIHU 249/42. A belloh é kredein é ma obér toulleu én doén e hra er michérour...
(2) Loc. interj. À la fin !
●(1934) BRUS 91. A la fin ! tr. «abèloh !»
- a-bellvroa-bellvro
adv.
(1) D'un pays lointain.
●(1650) Nlou 195. Try Roue trauél à pell bro, tr. «Trois rois, par voyage de pays lointain.»
●(1659) SCger 36b. de loin, tr. «a bell bro.» ●(1727) HB 578. an traou preciuss pere a vez digacet abell-bro.
●(1846) BBZ II 100. Gwelet eunn itron a bell vro, tr. «voyant une dame d'un lointain pays.» ●(1849) GBI II 208. Me eo ho preurik a bell-bro, tr. «C'est moi votre frère chéri de pays lointain.» ●(18--) SBI II 118. ha na eo ket a bell-bro, tr. «et qui n'est pas de lointain pays.»
●(1902) MBKJ 151. tud o tivale, a bell bro, a-dreuz hag a-hed ! ●(1904) DDKB 90. Ar varzed 'zo deut a bell vro, tr. «Les Bardes sont venus de pays lointains.» ●(1931) VALL 246b. (venir, être) d'un pays éloigné, tr. «a-bell-vro.»
(2) À l'étranger, dans les pays lointains.
●(1894) BUEr 106. pidi rer anean kenkouls a bell-bro vel en Breiz-Izel.
- a-bempennoùa-bempennoù
adv. Par tas de cinq gerbes ou fagots.
●(1990) TTRK 162. Ar rann-se a oa bet nevez-troc'het ar c'heuneud diwarni, hag ar re-mañ fagodet a-bempennoù.
- a-bempoùa-bempoù
adv.
I. Par cinq.
●(1990) TTRK 107-108. digollet e vezed diouzh ar gordenn pe diouzh ar c'hant fagod (ar re-mañ a veze berniet atav a-bempoù, evit ma vije aes ober ar gont).
II. sens fig.
(1) En désordre.
●(1962) TDBP I 109. a-bempou, tr. «en désordre.»
(2) Ober a-bempoù : bâcler, faire grosso-modo, à la va-vite.
●(1931) VALL 53b. Bâcler, tr. «ober a-bempou.» ●346. faire grosso-modo, tr. «ober a-bempou.»
- a-bengennoùa-bengennoù
adv. (agriculture) Hadañ a-bengennoù : semer à sillons plats.
●(1857) CBF 105. hada a bengennou, tr. «Semer à sillons plats.»
- a-benna-benn
prép., adv., adj. & conj.
I. Prép.
A. temp.
(1) Au moment de.
●(1732) GReg 283a. Devers la Toussaïnt prochaine, tr. «A-benn kal ar goañ.»
●(1856) VNA 104. Nous verrons l'année prochaine comment ça ira, tr. «Ni e huélou a bèn blai penaus é hei.»
●(1908) PIGO ii 41. a-benn an «Asperges.» ●(1912) BUAZpermoal 708. anez ze, e tanzeomp trubuilh, sur awalc'h, a-benn an amzer da zont. ●260. ha gant bara ha dour eo e vage e gorf abenn e varo. ●(1924) ZAMA 207. d'ar zadorn a-benn koan, a oa prest ar wiadenn.
(2) Par (plusieurs fois).
●(1870) MBR 320. a-benn diou weach. ●(1894) BUZmornik 131. hag a zigasaz tud d'ann Itali a benn teir guech. ●265. e skrivaz a benn diou vech d'ann impalaered.
●(1903) LZBg Meurzh 83. aben arlerh. ●(1905) HFBI 396. ober tro ar feunten zé aben téir goéach. ●(1914) KZVr 58 - 12/04/14.Va biz a asgoras a-benn teir gwech. île Batz, Milin.»
(3) A-benn … amañ, avamañ : d'ici.
●(17--) EN 1628. a ben eis de aman, me a vou cabiten, tr. «d'ici huit jours, ici, je serai capitaine.»
●(1877) BSA 11. Abenn eun nebeut aman c'houi hen desco d'eomp oc'h-unan.
●(1904) LZBg Gwengolo 219. Mes aben un tammig a vamen.
(4) Dans.
●(1659) SCger 70b. d'auiourd'huy en huit iours, tr. «hiriou a ben sizun.»
●(1856) VNA 205. Pour quand vous les faut-il ? tr. «Aben pegource en ou rinquet-hui ?»
●(1923) KNOL 245. Ar friko a voe deisiadet a-benn teir sizun.
(5) Au bout de.
●(1878) EKG II 24. a-benn eur pennad e stankaz ar goad. ●(1894) BUZmornik 268. A benn pemp devez, ann daou gorf santel a oue dastumet gant daou gristen.
●(1918) BNHT 5. Aben deu pé tri miz. ●(1928) BFSA 132. A-benn eun tachad amzer.
B.
(1) [devant un subst.] Pour.
●(1790) MG 72. ha ne mès quet un dinær eit pernein bara a bèn me hoén.
(2) [devant un v.] Pour, dans le but de.
●(1933) ALBR 25. Er bloa-man, dija, e renker sevel truajou neve a-benn gallout skoulma. ●(1941) FHAB Meurzh-Ebrel 36. Red eo lemmañ / A-benn flemmañ. ●(1967) BAHE 51/17. Pep tra da aozañ a-benn distokañ.
II. Loc. prép.
A. A-benn da.
(1) (Dirigé, tourné) vers.
●(1900) BUSF 9. hun deulagad abèn d'en doar. ●15. é zivrèh get'on abèn d'en eañ. ●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) Lakaat ur vag a-benn d'an od (aod) a zo he lakaat war ar sec'h, war an trec'h, he staon troet war-du an douar.
(2) Face à.
●(1894) BUZmornik 829. A benn d'ann or ez oa eunn aoter.
(3) Vers.
●(1857) GUG 14. Guet ur brassoh hirreah, / Eit ne rid én tuemdér / Ur harhue aben d'er hoah.
(4) Contre.
●(1849) LLB 126-127. un den e huéler é ruanat / Aben de rid er mor.
(3) Dont a-benn da : réussir à.
●(1866) LZBt Gwengolo 179. e teujomp a-benn da blegan eunn nebeut tud da diarogi gan-imp. ●(1877) BSA 270-271. e torras he breac'h (...) dont a-benn d'he aoza.
●(1911) BUAZperrot 426. Ar plac'h fall (…) a vagas kasoni ouz ar zant hag a benn e teuas da lakât poëzon en e voued. ●(1929) MKRN 102. kaer em eus esat ho lakat da breg mod-kêr, n'oc'h ket evit dont a-benn da laret eun dra evel ema.
(4) En em lakaat a-benn da : (?) se décider (?).
●(1857) HTB 81. En den a renk huel, mes gwall bec'haer, en em lakas a benn kouskoude da guitaat he vuez fall.
B. A-benn eus.
(1) Dont a-benn eus : venir à bout de.
●(1783) BV 2/8. na deuffe quet aben dimes un nebrean.
●(1834) SIM 157. Epad ur mis pe zaou ne reas nemet hureal var ar fêçon da zont aben eus e dol. ●(1846) BAZ 295. Ne zeuas ket a-benn eus eun affer ken diez, eb beza controliet. ●(1877) EKG I 62. izoum o doa euz eun taol skoaz diganeomp evit dont a-benn euz ho c'hrok. ●(1878) EKG II 51. Dont a riz evelato, a forz da boania, a benn eus va stal. ●56. a forz da boania, e teuiz evelato a benn euz va zaol.
●(1911) BUAZperrot 221. Pa deuas dre hir amzer Charlemagn a-benn eus ar Saozon. ●(1925) FHAB Mae 167. en hent ken dillo ma teuas a-benn eus e daol.
(2) Dont a-benn eus ub. : dompter, mâter qqn.
●(1732) GReg 300b. Dompter des personnes difficiles à gouverner, tr. «dônet a-benn evès a dud amgestr.»
III. Adv.
A.
(1) Tout de suite.
●(17--) CSbsm 9. Martin, hemb defiance, e yas guet-hai aben.
●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 82. mar dehen a tehuel é vehé laret aben penaus m'en hanàuan.
●(1918) BNHT 11. Hé mam a ésas dehi aben. ●(1942) DHKN 64. Aben en doè eùeheit é hellé forh és er fulen bout filimet.
(2) [au dimin.] A-bennik : aussitôt.
●(1906) HIVL 34. Abennik, un dén, un dén ag er polis, e za dehi hag e laka é zorn ar hé skoé.
(3) Rapidement.
●(1831) RDU 166. Rac-cé lammet a bèn er goal chongeu a hou speret.
(4) A-dreuz hag a-benn : dans tous les sens.
●(1849) LLB 950. Ridet ol er harter hag a drez hag a ben.
(5) Evel a-benn : comme avant.
●(1790) MG 389. Ne gavan quet en hou pehai bermen ræson vad er bet de gommance èl-a-bèn hou Covezion. ●(1792) HS 72-73. hac e gouéhai el à-bènn énn é ahurtage.
●(1849) LLB 755. Ha kent mé cherr en noz, é larant el aben, / Eid en trugairikat, hoah ur hueh ou sonen.
B. (marine)
(1) Dont a-benn =
●(1944) GWAL 163/169-170. (Ar Gelveneg) dont a-benn a zo treiñ staon ar vag, neket ouz an avel, hogen ouzh tu enep kerzh ar vag ma vefe laosket da vont gant kas an dour hag an avel.
(2) Lakaat a benn : mettre (le bateau) bout au vent.
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) Lakaat a-benn ha derc'hel a-benn a zo div dro-lavar implijet kalz gant ar sardinetaerien : Evit mont da besketa e lakaer ar c'hanod-bihan a-benn, evit diskenn ar rouedoù. Lakaat a-benn a zeu da vezañ heñvelster gant pesketa : «Re bounner eo an amzer, ne c'hellimp ket lakaat a-benn» ; «gwelet em eus paotred ar sardin o lakaat a-benn.»
(3) Derc'hel a-benn : tenir (le bateau) bout au vent.
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) «Paotred kreñv, tud start a ranker kaout evit derc'hel a-benn.» ●(1979) VSDZ 56. (Douarnenez) Ma 't eus c'hoant, pa yee ar c'hanod a-benn a vie gantañ ur roued… e-barzh ar c'hanod bihan petra… setu vie dalc'het a-benn, vie daou zen e terc'hel a-benn tr. (p. 220) «Si tu veux quand le canot était de bout, il y avait le filet derrière… avec le canot… et il fallait tenir de bout, il y avait deux hommes avec leur aviron qui tenaient le canot de bout.» ●57. setu evit derc'hel a-benn neuze, oa un war ar skoaz hag un war an treust, tr. (p. 221) «pour tenir le bateau dans le lit du vent il y avait un homme à l'aviron treust et un autre à l'aviron skoaz.»
(4) Dont a-benn d'an avel : venir face au vent, vent debout.
●(1944) GWAL 163/169. (Ar Gelveneg) Treiñ ar vag en doare ma teu an avel dres a-benn d'ar staon a zo dont a-benn d'an avel.
(5) Contraire.
●(1857) AVImaheu 57. rac ma oé en ahuél a-bén.
(6) C'hwezhañ a-benn : souffler en face.
●(1903) MBJJ 339. hag-eñ eo ken drouk an aotro «keravel» pa c'houe a benn, ha pa c'houe a goste.
C. Loc. adj.
(1) Arc'hant a-benn : argent comptant.
●(1942) VALLsup 35b. argent comptant, tr. «arc'hant a-benn.»
(2) Dalc'her a-benn =
●(1977) PBDZ 639. (Douarnenez) dalc'hour a-benn, tr. «le marin qui, dans un canot, est chargé de tenir l'embarcation bout à la lame.»
(3) (danse) Dañs a-benn : danse en chaîne ouverte.
●(1963) TDBB 396. Plus étroitement localisé que piler-lann est dañs a benn (danse de tête, c'est-à-dire danse ayant une extrémité, par opposition à danse ronde) que nous avons souvent entendu à Commana et à Saint-Sauveur.
(4) (Homme, femme) de tête.
●(1924) BILZbubr 38/840. Izabel a oa plac'h a benn hag a galon.
(5) Avel a-benn : vent contraire.
●(1872) ROU 107b. Vent contraire, tr. «avel a-benn.»
●(1919) DBFVsup 4b. A Groix, aùel-e-benn, tr. «vent-debout.»
III. Loc. conj. A-benn ma : quand.
●(c.1680) NG 753. Aben men bou touchet argant. ●(17--) EN 450. a ben ma vou de, tr. «d'ici qu'il ne soit jour.»
●(1849) GBI I 50. Aman a-vad, eme-z-hi, 'zo 'r parkad kaer 'segall / Hag a-benn ma retornfomp, na vo nemet pigall. ●(1889) SFA 5. A benn m'oa bet eur pennad er skol, tad Fransez hen dalc'haz er gear.
●(1919) BUBR 3/63. Arru eo da denvalaat a-benn ma tigouezomp e-traou ar roz. ●(1935) KANNgwital 393/92. a-benn m'eo poent diblas diouz ar gear. ●(1944) DGBD 115. a-benn ma oant tremenet er mor digor.
- a-benn ar fin
- a-benn-brec'h
- a-benn-bremaña-benn-bremañ
adv. À présent.
●(1905) BOBL Here. Eureujet oun a-benn vreman d'ar bennhêrez ar goanta. (d'après KBSA 131). ●(1908) KMAF 7. Va marc'h Laouik a dle beza sterniet ouz va gwetur a-benn vreman. ●(1941) FHAB Meurzh/Ebrel 35. «Er gwaskijenn e tle kana ar goukou, a-benn bremañ.» ●(1966) BAHE 47-48-49/2. Ha petra eo ruflaniñ, glannaat ? Gerioù marv a-benn bremañ ha na glever mui nemet digant tud aet war an oad pa gomzont eus an amzer.. gwechall.
- a-benn-da-benna-benn-da-benn
adv. D'un bout à l'autre, complètement.
●(1633) Nom 84-85. Sicilire pratum : refaucher le pré : falchot (lire : falchat) an foüen adarre, à pen da pen. ●235b. Offringitur ager : derechef labourer : labourat vn parc á pen da penn, á neuez flam.
●(1688) MD II 19. Evit foûeta ho corff à pen da penn. ●(1727) HB 42. Ha cleo devot abenn-da-benn / Sul ha Gouel-bers an Oferen.
●(c.1802-1825) APS 86. Hou lezenneu e zou a ben-de-ben contrel de lezenneu er bed.
●(1943) VKST Kerzu 406. Klevit devot a-benn-da-benn / Pep Sul, pep gouel, an oferenn.
- a-benn-eeun daa-benn-eeun da
prép. En face de.
●(1880) SAB 245. pe gorn er vag a ve viz-a-viz ac a benn ëun d'an douar bras, var ëun d'an aod ?