Devri

Recherche 'en...' : 427 mots trouvés

Page 1 : de en (1) à enderv-noz (50) :
  • pron.

    I.

    (1) Lui.

    (1499) Ca 74a. Eff. g. icelluy.

    (c.1680) NG 298-300. Berhuiquin ne gredeze / He houe prince na baron / Er bet quement ha enf.

    (1878) EKG II 320. he zen a lezen a ioa ker mantret hag hen.

    (2) [sujet] Il.

    (1530) Pm 175. Pe eff aue cloarec pe lic, tr. «Qu'il soit clerc ou laïc.»

    (c.1680) NG 111. Enf a ras er blam de Eva. ●311. Mais enf a zo hon Saluer. ●(1732) GReg 660a. Si on lui dit oüi, il dira non, tr. «Mar lavarér dezañ ya, a respount naren.»

    (1818) HJC 29. anfin, ion e cherro i hrain mad enn i sueller. ●(1818) HJC 53. Hraccen ion e chomas un dé benec ino.

    (3) [complém.] Le.

    (897) MSvbr IV f° 74b, main A (DGVB 266ab). is em ou gurpenn, tr. « c’est lui/c'est-à-dire leur fin ». ●f° 75b, main A. is petguar blidan iu em, tr. « est (de) quatre années qu’il est lui ».

    (1576) Cath p. 5 f° 4r° 22 – f° 4 v° 1. neuse azeule ha glorifie, tr. « alors adore-le et glorifie-le ».

    (c.1680) NG 770. Me en bou enf. ●772. Me mes enf casset den dauarnë. ●788. Dougam enf. ●(17--) VO 106. Caërræt ur Chapistr ! Leinét ean. ●(17--) BSbi 1644. quemeramb ean eit hun avocat. ●(1790) MG 255. Laret ean deign.

    (1835) AMV 39. pedit-en.

    (1913) AVIE 172. Laret em es ean d’oh. ●(1914) MABR 14. n'em es chet ean guélet.

    (4) [après «eme»]

    (1878) BAY 34. E mé-eañ, tr. «dit-il, disait-il, a-t-il dit.»

    (5) Hag eñ / hag eñ ha : et lui de.

    ►[devant un infinitif]

    (c.1680) NG 1414. hac enf seuel un armé.

    (1876) TDE.BF 432a. a-benn eur pennadik goude hag hen ha gwelet eur goulou dira-z-han.

    ►[devant un adv.]

    (1885) ADA 8. Antronoz vintin ac ên adarre d'e barc.

    II. Hag-eñ.

    (1) [interrog.] Est-ce que.

    (1612) Cnf 12a. hac euff so pechet à buaneguez, pé à auy.

    (1790) MG 35. Hac ean-zou er mod-ce ér Barræs-men ? ●55. Hac ean-zou diæz quemènt-ce ? ●85. Er mab hac ean-zou, d'hou chonge, un dén honest ? ●169. Hac ean-zou chongét teoh diméein dehi ? ●220. Mæs, hac ean e zou gùerço a pe hoès caranté doh-t'ou ?

    (1864) SMM 231. Beva pell dioc'h va Doue hag hen so beza beo ?

    (2) [exclam.] Quel.

    (1855) TOB 4. Quelle pitié d'entendre cela ! tr. «Hag hen zo true klevet ze !»

    III. Loc. exclam. Nag eñ : que.

    (1834) SIM 118. Nac én so joa ganén ho quelet ! ●(1889) ISV 273. Nag hen a ioa carantezus va mam, an hini zo eat gant Doue !

    IV. Cela.

    (1659) SCger 111a. soit vray soit faux, tr. «pe ên so guir, pe en so gaou.»

  • en .1
    en .1

    adj. Vain.

    (1499) Ca 75b. en et vaen tout vng ibi vide.

  • en .2
    en .2

    part. adv. Élément de formation d'adverbe quand il est placé devant un adjectif. cf. ent .1, ez

    (14--) Jer.ms 115/217. Da queguyn em myn eu lynhat / Cleryen louen beven mat (lire : bev en mat) / Gant guyr carentez de bezhat, tr. Herve Bihan/Fleuriot (ETCE 12, 720) « Comme cuisine dans ma bouche sont des orties / Mouche, poux bien vivants / Avec véritable amour pour l'ensevelir » ●(1530) J 11b. Ne alhe quet en effet coudet den / Dre nep studi pridiry bizhuyquen / Hanter ho poan nac ho anquen en mat, tr. « l’esprit de l’homme, par aucune image, ne pourrait jamais comprendre la moitié de leur peine et de leur angoisse ; non en vérité. » ●145b. An brassaf nifuer hep guer gou / A poentou diczou en louen / A gounezo, tr. « Celui qui amènera le plus de points en jetant les dés, celui-là gagnera loyalement, sans discussion fâcheuse. » ●(1575) M 663-665. da Conscianç (…) / Dit en scaff ez lauar, men-goar hac ez carez, tr. «ta Conscience (…) / Elle te (le) dit, je le sais, et te blâme.» ●(1576) Cath p. 6. da hem maruaillaff a grez en bras, tr. «Tu t'émerveilles grandement.»

    (c.1825-1830) AJC 28. mes pemp [a vugale] a jes en jouanc gant an notro doué.

  • en .3
    en .3

    part. verb. cf. ez .2

    I. [avec un pronom]

    S2 en ha [cf. ha .3]

    (1844) DMB 8. En ha kalvan arleh Jesus, tr. « Je t’invoque, après Jésus ! »

    S3f en he

    (1530) Pm 45. Ha hep trig en he seruige, tr. «Et sans tromperie il la servait.» ●(1621) Mc 52. Ober à gra vn corden, pe vn chaden, hac en he laqua éz tro é gouzouc.

    P1 en hon

    (c.1680) NG 119-120. dre e varuë hac e pasion / En ur lamas ac er prison.

    P2 en ho

    (1792) BD 871. joaus eno caffan, tr. «je vous trouve joyeux.»

    P3 en o

    (1576) H p. 17. en seruich doue en ho impligy, tr. « tu les emploieras au service de Dieu ». ●(1650) Nlou 31. Ho try, en ho diffazias, tr. «tous trois il les détrompa.»

    (1659) SC 111. breman en o c’hrouguer, tr. « maintenant on les pend ». ●114. peguement ma lauaront en o fardonnont, tr. « quoiqu’ils disent qu’ils leur pardonnent ».

    (1831) RDU 140. ne vern péh quer bihan én o méritan.

    Ø en er

    (1804) RPF 35. én drespet teoh en er groéhet. ●(1854) PSA II 316. A greis me halon en er hredan.

    II. [avec le v. avoir]

    S3f en he

    (1854) PSA II 113. attàu en hi devou er memb doctrin. (…) de laret-é en hi dès er memb doctrin.

    P1 en hon

    (1576) Cath p. 11. Aman en hon eux vn merch iouanc peheny ne deux quet a compaignones e squient hac e gouuizeg uez (lire : gouuizeguez).

    P2 en ho

    (1854) PSA II 322. dicoeit dehou ag hou tu en e hoès-hui ehué hirreah dehou.

    P3 en o

    (1576) Cath p. 11. dan kaera alexandrie hac en hoz de vie (lire : en ho deuie) presantou bras, nemet ez gallsent fezaff vn guerhes emparlet.

    (1856) GRD 24. Péguement a dud péré e hum foënhue é credein én ou dès spered.

    ►en en

    (1854) PSA II 112. É vihuein revé doctrin en Ilis en en dès hum santefiet er Sænt.

  • en .4
    en .4

    [eo + an]

    (1575) M 105. er quen fell en bellour, tr. «si rude que soit le guerrier.» ●(1647) Am.ms 652. A mat hen trafficq Ioaic da quicqua ?, tr. « Le traffic est-il bon, Ioaic, pour chercher de la viande ? »

  • en / e .5
    en / e .5

    prép., adv. & m. voir em .6

    I. Prép.

    (1) Dans (lieu).

    (14--) Ab inscription. An materi a studiaff, pe prederaf a cafaf garu / Goude hon holl fet en bet man, divez peb vnan eu an maru. tr. « Le sujet que j’étudie, quand je le médite, je le trouve dur : / Après toute notre carrière en ce monde, la fin de chacun est la mort. » ●(1499) Ca 75b. En. g. idem. ●(1633) Nom 177a. Turunda, linamentum, pannus : tente à mettre és playes : liennen da lacquat er gouliou.

    (1732) GReg 243a. Dans, preposition de lieu, tr. «èr.» ●243a. Dans, preposition de lieu, tr. «E.» ●(17--) TE 1. quemènt tra-zou én-ou. ●2. én-ai ou hunan.

    (1849) LLB 717. ér parkeu.

    (2) Dans (temps).

    (c.1350) Io ms latin 14355 f°399r°. Mar hamguorant va karantit da vout in / nos ohecostit uamgaret. nep pret. etc. tr. « Si me garantit mon amour d’être la nuit à son côté, femme aimée, à tout instant, etc »

    (3) Sur.

    (1651) JK 39. Ho vervel er croas pren evidomp en estrenuan.

    (1869) HTC 252. Jesus a varv er groaz.

    (4) Dans, en.

    (1464) Cms (d’après GMB 209). Guisquet in burell, vêtu de bure.

    (5) En forme de.

    (c.1350) Io ms latin 14355 f°326v°. Mous oruen inhoguen. tr. « Les excréments d’Orven en un monceau »

    (6) Kaout soñj en ub. : se rappeler de qqn.

    (1931) KANNgwital 345/107. kaout sonj enno, o pedi evito.

    (7) temp. Ur wezh + en : le, la.

    (1710) IN I 134. ur veich er sizun.

    (1846) DGG 266-267. da viana ur vech er bloas.

    B. Enni (emploi neutre)

    (1) Bezañ enni : qu’il en est, en soit.

    (1580) G 238. Duet eou da neant ho bandenn, mar deou evalhen zo ennhy, tr. «Leur troupe est anéantie, si c’est ainsi qu’il en est.»

    (2) Glav zo enni : il va pleuvoir.

    (1738) GGreg 32. Il y a apparence de pluie, tr. «Glao a so ènhy.» ●Le tems menace de neiger, tr. «earh a so énhy

    (1890) MOA 99a. Le temps est à la pluie, tr. «glao a zo enn-hi

    II. Loc. adv. [relie deux termes]

    (1) [entre deux substantifs, deux adverbes répétés] Indique une proximité.

    (1732) GReg 303a. Dos à dos, tr. «Qéyn-ê-qéyn.» ●772b. Queüe à queüe, tr. «lost-ê-lost.»

    (1864) SMM 29. an oll dud mesk e mesk. ●(1866) FHB 60/58b. pep tra mesc e mesc en dro dezhan.

    (1925) FHAB Here 386. diou vro ivez, harp-en-harp. ●(1927) FHAB Meurzh 51. eur renkennad chapeliou harp-en-harp. ●(1928) FHAB Kerzu 455. ez eus enni diou iliz, harp-en-harp. ●(1931) VALL 588a. Très près, tout près, tr. «tost-e-tost.»

    (2) [dans une locution : a … e …]

    (1499) Ca 59b. g. de iour en iour. britonn. adez en dez, tr. Herve Bihan « de jour en jour ».

    (1727) IN II (avis) v. hac evelse a nebeut e nebeut en em resolvis, tr. Herve Bihan « et ainsi peu à peu je me résolu »

    (1869) FHB 239/235b. renket a dro e tro. ●(1880) SAB 174. ar bobl a dro e tro o silou.

    ►[form. conju.]

    S1 ennon / ennin

    (1818) HJC 90. marce hui e gredehai in heign ehüe.

    (1903) MBJJ 331. ma goad o trei ennon. ●(1909) FHAB Gouere 217. klevet a ran ennon va-unan mouez ar zoudard. ●(1914) MABR 18. Kroget e oé en eun énnein eùé. ●70. ha gonzeu e zou oeit tré énein. ●(1921) GRSA 138. Nen dé ket énnein-mé.

    S2 ennout / ennous / ennat / ennas / ennit / ennis

    (17--) VO 20. quæ e mès d'en amzér e mès collét én-ad. ●(1792) BD 3216. teribl etisfiomp ennout, tr. «Nous nous méfions terriblement de toi.»

    (1841) IDH 306. Én-has hag én-has hemb quin. ●(1861) JEI 35. é credein én as. ●320. dischen én-as ha ç’unan. ●(1861) BSJ 202. ne chomou mui én-ous mein ar vein. ●(1889) SFA 236. me a zo krog enn-ot.

    (1907) BSPD i 199. ne chomou ket mui én ous mén ar ven. ●(1907) BSPD I 199, 467. ol en dud e vou én is. ●(1908) KMAF 30. Mes petra ’beg ennout ? ●(1908) AVES 50. Ind ha tiskarou d'en doar té ha te vugalé én as, ha ne lauskeint ket én as mén ar vén. ●(1912) BOEG 34. me huél spis én as. ●(1912) DIHU 82/54. Rak énis-té é ma ’n hani ’n des me haret. ●(1914) MABR 13. Ne lausket chet de groug, énnid, en dizanspoér. ●(1928) LEAN 99. Piou en deus kroget ennot.

    S3m ennañ

    (c. 1501) Donoet 2-4. brezonec, ez quiffir ennaff, tr. « le breton, où l’on trouvera »

    (17--) TE 1. én-ou.

    (1818) HJC 6. In hon i hoai er vuhé.

    S3f enni cf. B. (1)

    (1580) G 471. doz Abbaty (…) ez dyvysaf ennhy / Ez vyzyf enterret, tr. «à votre abbaye (…) je décide qu’en elle / Je serai enterré.»

    P1 ennomp

    (1790) Ismar 471. én-n’amb ha dré-omb.

    P2 ennoc’h

    (1790) Ismar 477. n’en dès en-ah péhet er bet.

    P3 enno / enne

    (1790) Ismar 474. a gouéh en-ai. ●(17--) TE 2. én-ai.

    (1931) KANNgwital 345/107. kaout sonj enno, o pedi evito.

  • en / er / el .6
    en / er / el .6

    pron. pers. objet. [parfois orthographié hen / her / hel]

    (1) [devant un v. conjugué] Le.

    (13--) Landevennec. amen, deo gratias, pardonet da nep en scriuas tr. « Amen, Deo Gracias, pardonnez à celui qui l'écrivit ». ●(14--) Jer.ms 43. Dre amour den courtes / Ouz ma gres denessyt. // En ty man damany / Loget menbry vyhet : // Her huy so a bro pell / Me en sell, ha travellet, // Queffret lequet an taoll / Setu an caoll benet, tr. « Par amour, homme courtois, approchez de mon sein. / En cette maison, certes, vous serez logé, je l’assure. / Car vous êtes d’un pays lointain, je le vois, et avez voyagé. / Ensemble dressez la table. Voici les choux coupés » ●(c. 1501) Donoet 3-18-19. nemet guir an second person an imper[atiff] / mot en leuie ha nese effe leuier, tr. « seul le mot de la seconde personne de l’impératif / mode le gouverne, et donc il est gouverné » ●(1530) J 29b. Rac dre hoz caret credet dif / Ha doen ho bech nen nachiff quet / Ezouf en effet em graet den, tr. « car c’est par amour pour elle, croyez-moi, et pour porter son fardeau, je dois le dire, que je me suis fait homme. » ●(1530) Pm 74. Neuse hy en enterrogas, tr. «Alors elle l’interrogea.» ●(1575) M 3034. An desir han guir pridiry, / Da pep guir cristen me en bry, tr. « Le désir et le vrai souci / De chaque vrai chrétien, je l’atteste » ●3349. men lauar gant goarant, tr. «je le dis avec garantie.» ●(1580) G 930. hac y dymat en chotadas, tr. «Et méchamment ils le souffletèrent.»

    (1710) IN I 3. Ar re-mâ oll a dremen communamant evit tud devot, ha couscoude n’en dint morse-tout.

    (1804) RPF 4. de guement-hanni el leinou, pé e gleüou h’el leine. ●(1839) BESquil 54. Er honze-zé en trehias. ●(1869) FHB 255/366b. e lakea eur mouchouer guenn hag her scoulme var he vruched. ●(1889) SFA 75. Ar Pap Innosant III her lakeaz e penn an Urz nevez. ●(1894) BUZmornik 582. ar baianed hen dienterraz hag her stlapaz er mor arched hag all.

    (1905) IVLD xii. an neb her gell. ●(1909) KTLR 86. an eil a glepie an neuden var he muzel, hag heben her c’horde gant he bis meud. ●(1989) LARA 137. Perak n’her greas ket ?

    (2) [devant un v. à l’inf.] Le.

    (1804) RPF 64. d’el lorhein ha d’er scontein. ●(1839) BESquil 44. er staguein doh troèd ur huèn hac el lahein a denneu bire. ●(1869) KTB.ms 14 p 137. na c’hallas ket en tapout. ●(1878) EKG ii 25. N’oa ket eaz dign her gouzout. ●(1889) SFA 54. Hag hen ober a reaz betek he varo. ●64. Eur joa vraz a ioa ouc’h her gedal.

    (1907) KORN 6. Ha c’hoarierien vrezonek Bro-Leon o deus kavet an tu da lakaat an daou dra-ze d’en em gocha ker klok ma’z eo eun dudi her gwelet evit holl vignoned Breiz-Izel.

  • en em
    en em

     

    (1) part. verb. qui indique la réciprocité ou la pronominalité. cf. em .2 & em .4 & notices des verbes.

    (1824) BAM 182. ne reont nemet en em hegasi hac en em valiça an eil oc’h eguile. ●(18--) SAQ ii 44. n’eo ket e tidalvezi, – e chomm dilabour, – en em vagin, e vagin va greg ha bugale. ●(1876) TDE.BF 425b. En em vanega, tr. «mettre ses gants.»

    (1906) KPSA 36. En em glemm a reont, tenval int, reuzeudik int evel ar vein. ●(1911) SKRS ii 206. p en em gavas dirag ar mean-fount. ●(1933) FHAB Gwengolo 389. gouest eo da lakaat ar vein c’hris, en eur voger, d’en em daga !

    (2) Par confusion entre en « en ur » et « en em ».

    (17--) EN 366 (didascalie). ma heond toud dan jlis en em ganan an Te Deum, tr. « en sorte qu’ils vont tous à l’église en chantant ». ●3317/370. querquend (a)n drouc speregeou ajes quid, nem redec, tr. « aussitôt, les mauvais Esprits s’en allèrent en courant ».

  • en ur .1
    en ur .1

    part. [devant un v.]

    (1) En, tout en. [+ v. + lénition]

    (1530) Pm 41c (Tremenuan). En on lauaret hep quen allas, tr. «En disant seulement : Ah !» ●139b (Tremenuan). En on (variante : vn) prezec hep vileny, tr. «En prêchant sans bassesse» ●(1554) Moeam 2. deut en on canaff, tr. «venues en chantant.» ●(1576) Cath p. 6. en vn lauaret dezaff, tr. «en lui disant.» ●24. ez gorroas he daou lagat entreseaff ha neff oz ober oraison da quellaff doe en vn lauaret (…), tr. «elle leva les yeux vers le ciel, en faisant oraison pour adorer Dieu, en disant (…).» ●(1612) Cnf 9. En vn lauaret. (...) Eual vn doctrin roet dã tut à Ilys en vn lauaret. ●(1633) Nom 8b. Satyra : vn esguillon de vices : vn fecoun da repreniff an viçou dre carmou, en vn canaff. ●(1650) Nlou 219ab. Hac, en vn gouelaff gant caffaou / ez selle hy, an goulyaou, tr. « Et, en pleurant de chagrin, / elle regardait les blessures. »

    (c.1680) NG 735. Unan a day en ur crial, tr. « One will come shouting. » ●(17--) TE 109. Balaam e assaias hum gaërrad en ur rescond ne ouïai quêt é resistai Doué doh-tou.

    (1821) SST 97. en ur bedein elcé eit er ral. ●(1834) HEB 379. Ne cessas quet da ober miraclou en ur vont gant an hent. ●(1847) FVR 291. enn eul leuskel tennou kanol. ●(1849) LLB 125. Elsen en treu e hia perpet én ur falat. ●(1869) BEN 913b. Daoust pegeit e pado an dra-ze, eme-z-han, enn eur vont gant he hent ? ●(1876) TDE.BF 435b. o kana enn eur labourat.

    (1907) KORN [15]. goude beza great diou pe deir gwech an dro d’ar mean-hir en eur horjellat. ●(1907) AVKA 150. ma n-em ruille eno en ur eôni. ●(1916) KANNlandunvez 60/430. Pedomp evel publikan an Aviel (maltouter), en eur anzao da Zoue ne dalvezomp netra. ●(1925) DLFI n° 7/2a. Ma, Soaz, me a ia da lavaret deoc’h ar virionez en eur gomz. ●(1942) DHKN 66. én ur vonet trema en nor, a gil, hag é soubein, get ur guenhoarh aveit er vam hag un taol lagad-kah aveit er plah. ●(1963) LLMM 99/266. E-keit ma lovee al lestr en ul leuskel war e lerc’h div roudenn arc’hant en dour pounner ha fankek ar stêr.

    (2) [avec un pron.]

    (1877) BSA 23. carguet a levenez en eur he guelet.

    (3) [par confusion avec « en em »] : particules de formation du pronominal. voir en em

    (1866) LZBt Du 211. difennet e oe ouz ar baskerien en eur veskan gant ar vugale all.

    (4) Evel en ur : comme si.

    (1943) HERV 158. Trei a reas he fenn hag e welas kamaladed ha kamaladezed Anton o sellout outi, evel en eur c’hoarzin goap.

  • en ur .2
    en ur .2

    Loc. adv.

    A.

    (1) En ur gaouad : en un instant.

    (1530) Pm 95. Maz ezont oll en vn couhat (variante : caouhat) / En menez syon, tr. «De sorte qu'ils allèrent tous en un instant / Au mont Sion.» ●102. Neuse ez stousont piz tizmat / Dan nouglynou en vn couhat, tr. «Alors ils se prosternèrent tous vite / A genoux, en un instant.»

    (2) En ur ser : tous ensemble.

    (1931) VALL 260a. tous ensemble, tr. «en eur ser

    (3) En ur geit : pendant ce temps.

    (1886) RECe vii 340. Mar carétt menn gortoss m'em bou eun ur guéhétt / Garotæt Lucifærr hag é oll consortétt, tr. (RVUm III 376) «Enn ur guéhétt doit signifier "pendant ce temps". quéhétt est ici un substantif féminin.»

    (4) En ur geñver : côte à côte.

    (1869) FHB 215/44a. da gerzet a nevez en eur gênver. ●(1869) FHB 221/94b. pennou an daou verzer a ruill en eur gênver var ar pave. ●(1874) FHB 491/164a. eur pennadig amzer en eur genver. ●(1894) BUZmornik 529. Neuze ar pab a lakeaz ann diou jadenn enn eur genver, ha kerkent, o burzud ! ann diou jadenn-ze en em stagaz ann eil ouz eben anezho ho-unan.

    (5) En ur gevret : ensemble.

    (1926) FHAB Genver 35. n'o deus ket gellet ar strolladou kana pôz ebet en eur gevred, araok an eur-man. ●(1927) GERI.Ern 287. ensemble, tr. «en eur gevred C[ornouaille].» ●(1931) VALL 260a. tous ensemble, tr. «en eur gevret

    (6) En ur roll : ensemble.

    (14--) Jer.ms 443. Ret eo seder ez fosser oll d'o caffout saczun en un roll, tr. «Il faut certes qu'on les creuse tous, pour les avoir comme il faut ensemble.»

    (7) En ur stern : ensemble.

    (1650) Nlou 567. An corffaou antier gand ho spered, / En vn starn, à vezo barnet, tr. «les corps entiers avec leur esprit, / tous ensemble seront jugés.»

    (8) En ur ger : en un mot, c’est-à-dire.

    (1928) TAPO 9. Gwalc’hi holl listri ar gegin, en eur ger, heb ankounac’haat hini pe ho po da ziouall ouzin. ●(1954) LLMM 42/13. an aezenn-noz, ar stêrig, evned munut, netraigoù na weler ha na glever ket, petra bennak m’ouzer emaint aze ez kichen : en ur ger, ar vuhez !

    (9) En un niver : ensemble.

    (1612) Cnf 67. ha né lauaro quet an pechedou à memes specc à vnan da vnan, hoguẽ oll en vn niuer.

    (10) Un seul, une seule.

    (1557) B I 308. Rac tri person so en tron onest / En un test, en un maieste, / A un coudet, a un edit, / Vn ster, un esper, un merit, / Vn apetit, un deite, tr. «Parce qu’il y a trois personnes dans le ciel brillant, qui ont une seule nature, une seule majesté, une seule pensée, une seule puissance, une seule dignité, un seul désir, une seule vertu, une seule volonté, une seule divinité.»

    (11) En ur gouvetiz : dans la même convoitise.

    (1647) Am.ms 593. Chetu’r coz cripon quen diffeçonnet, / So re azuabet (lire : anuabet) hen eur couetis, tr. Herve Bihan « Voici le vieux décrépit si laid, / Qui est trop hébété dans toute son avarice. »

    B. En ur gichen.

    (1) Côte à côte.

    (1878) EKG II 271. evit m'en em gavimp-oll, en eur gichen.

    (1915) MMED 120. ar beleg ha Raymond a zigouezas ganto beza en eur gichen. ●174. Daou zoudard a ioa gourvezet en eur gichen. ●(1919) FHAB Here 115. ez eus meur a gant en eur gichen. ●(1936) CDFi 22 fevrier. a gouezas, en eur gichen.

    (2) Ensemble.

    (1864) SMM 26. ho daou ez eont mad en eur guichen.

    (1921) PGAZ 107. Savet omp bet hon daou en eur gichen.

  • en-drebad
    en-drebad

    voir drebad

  • en-dro
    en-dro

    adv. & prép.

    I. Adv.

    (1) Autour, à l'entour.

    (1689) DOctrinal 200. goude ó trei ouz é Religiuset, pere ayoa en tro, var ho daou glin. ●(1732) GReg 220b. Couler à l’entour, tr. «Redecq enn-dro

    (2) De nouveau.

    (1872) ROU 99a. Rapporter, apporter de nouveau, tr. «digass en dro

    (1910) ISBR 40. er Vreihiz e viùé endro diliam. ●(1927) DIHU 192/277-278. ma vo unañnet endro Breih.

    (3) Dont en-dro : revenir.

    (1856) VNA 92. Revenez avant que le soleil se couche, tr. «Deit én dro quênt ma cuho en hiaul.» ●(1877) BSA 238. ar vuez a zeblante dont endro. ●(1896) HIS 118. hou merh e zei indro

    (4) Mont en-dro : fonctionner.

    (1866) FHB 100/380b. ag ar mekanik a ya en dro sûl-voel-pemdez.

    (1909) FHAB C'hwevrer 47. al labour a yea en dro ken a zaone. ●(1910) YPAG 1. e klever ar vaz-ribot o vont endro. ●(1926) FHAB Eost 301. ne glevit ket ar men-higolen o vont en dro, ar morzol o wellaat ar falc'h ? ●(1939) CDFi 29 avril. an teodou fall a yeas endro ken na zibardaone. ●(1935) ANTO 26. Ar bed a ya en-dro, hag e istor eveltan ne vez echu ebet d'ar gudenn anezañ.

    (5) Kas en-dro : faire fonctionner, animer.

    (1877) EKG I 237. enebi ouc'h ar re a gase an traou enn dro er vro. ●(1882) BAR 45. lacaat e penn ar vreuriez eur re bennag gouiziek ha gouest da gass an traou en dro.

    (1903) MBJJ 31. eun traouilh houarn kaset endro gant ar vapeur. ●(1909) KTLR 93. lorc'h ha fouge a gemeraz o velet e vedo he unan, o kas en dro oll dud ar maner. ●(1933) MMPA 98. kas endro ar c'harr-neza. ●(1970) BHAF 223. Ya, ar stek e-noa da gas ar stal endro.

    (6) Mont en-dro : partir, s'en aller.

    (1766) MM 652. bezit fur hag iit en ho tro, tr. «Soyez sage et passez votre chemin.» ●735. medon o farda mont en (lire : em) zro. ●(17--) EN 1429. me sou e vond em sro, tr. «je vais m'en aller.»

    (c.1825-1830) AJC 5237. henes a gemeras da aversac pa negoud nestro. ●(1850) JAC 42. Gant ho permission, ni a ya en hon tro. ●(1869) FHB 253/349b. he c'hlac'har a vianeaz hag a ieas tre en he zro. ●(1877) BSA 134. ar c'hlenvet a zo eat en he dro.

    (1902) PIGO I 163. mac'h in 'n em zro ! ●210. Hirie neuze ec'h efomp en-dro ? ●(1903) MBJJ 312. renkout a rafe Frans ober he fak ha mont endro. ●(1922) FHAB C'hwevrer 47. Pa garo ez ai endro. ●(1925) CHIM 8. Grêt promese d'it da zimezi, ha mont endro ha tremen hep rei kelou. ●11. Pa oamp kas gwelet ac'hanout o chom, e oas êt n'ez tro. ●(1928) BFSA 90. Pa voe aet ar breur Ael en-dro, e pleustras al laeron e gomzou.

    (7) (en plt du temps) Mont en-dro : passer.

    (1910) MAKE 109. Teir zizun benna a oa aet en o zro. ●(1923) KNOL 16. An amzer a yeas en dro. ●(1932) FHAB Gwengolo 369. ez a an amzer endro ha ne ouezer hano ken a vez deuet ar mare da aoza koan.

    (8) Bezañ en-dro : être de retour.

    (1928) FHAB Eost 291. Eur pennad goude edo en dro gand ar maen aour.

    (9) Kas ub. en-dro : renvoyer qqn.

    (18--) AID 372. Me ho casso en o trou, tout, tr. «je vous renverrai tous.»

    (1912) MMPM 28. evit kass Satan en he dro ha terri kounnar ar barner.

    II. Loc. prép.

    (1) En-dro da : autour de.

    (1727) HB 533-534. abalamour ma ema hoc'h adversour an Droucsperet o rodal endro deoc'h.

    (1869) FHB 239/235b. ar gamz en dro d'ho c'horf. ●(1872) ROU 77a. La mer les cerna, tr. «Ar mor a goulmas en dro dezo.» ●(18--) SBI II 190. Eur c'harcan aour pe berlès a vò en dro d'he gouc, tr. «Un collier d'or ou de perles fera le tour de son cou.»

    (1902) PIGO I 139. e zilhad a zul a-stlabe en-dro d'e wele. ●(1926) FHAB Gouere 260. evel bannou sklerijenn a oa en-dro d'e benn. ●(1937) LZBl Genver/C'hwevrer 29. N'o deus emmel ebet gant ar pez a dremen en-dro d'ezho.

    (2) Bezañ en-dro da : s'occuper de.

    (1964) KTMR 36. edom on-daou endro d'ar patatez, unan o tenna hag egile o tibab.

    (3) (en plt d'une maladie) Bezañ en-dro da ub. : tourmenter qqn.

    (1908) PIGO ii 17. Al laerez a zo en-dro d'in.

    (4) Ober en-dro d'ub. : insister auprès de qqn.

    (1884) LZBt Meurzh 49. Ann Eskop hag ann Tado n' euz gret kement en dro d'in mar renkan zenti.

    (5) Ober en-dro d'ub. : s'occuper de.

    (1922) EMAR 39. Aketus, bep nozvez, d'ober en-dro d'e zaout.

    III. Épith. Dañs en-dro =

    (1912) KANNgwital 111/108. Ober eur gavoten, eun danz en dro en eur gana eur zoun gae benag, an dra-ze ne ket difennet.

    ► [form. combinées]

    S2 en-dro dit.

    (1924) ZAMA 11. D’it da glask, eme Bentudi. Sell, klask en-dro d’it.

    S3f en-dro dezhi.

    (1944) ATST 52. Mari a laoskas ur c’hri, hag a stardas al liñserioù en-dro dezhi. ●(1978) BRUDn 19/9. Ne oa ket homañ eul loen-korn bennag, med eun tamm koad, eur ganell goz bet neud endro dezi gwechall, faoutet, biskornet, distammet hag eur gwiskad kratouz warni.

    S3m en-dro dezhañ.

    (1963) LLMM 99/268. Ne wele en-dro dezhañ nemet trubarded.

    P1 en-dro deomp/dimp.

    (1957) AMAH 224. rak dibaot a-walc’h e tournie an tabut en-dro dimp. ●(1970) TDBP I 164. Aman n’eus ken med tud a feson en-dro deom, tr. « Ici il n’y a que d’honnêtes gens autour de nous. »

    P2 en-dro deoc’h.

    (1907) MVET 118. p’edo hoc’h holl vugale en-dro d’eoc’h.

    P3 en-dro dezho/dezhe.

    (1925) BILZ 73. Hag ar vein a frone en-dro d’ê hag a-wechou war o c’hroc’hen. ●(1954) VAZA 157. hag en-dro dezho gwellañ ha niverusañ skouadrenn Rusia.

  • en-eeun
    en-eeun

    voir end-eeun

  • en-tailh
    en-tailh

    voir tailh .1

  • enandiñ
    enandiñ

    v. tr. d. (agriculture) Ouvrir un sillon.

    (1903) EGBV 76. énandein, tr. «ouvrir le sillon.» ●(1907) VBFV.bf 20a. énandein, tr. «v. a. tracer, ouvrir le sillon.» ●(1919) DBFVsup 21a. énandéin, v., tr. «labourer, creuser la raie.» ●(1931) VALL 693a. Ouvrir le sillon, tr. «enandein V[annetais].»

  • enaou
    enaou

    War-enaou : allumé.

    (1910) MAKE 103. daou gef tan war enaou. ●(1927) GERI.Ern 133. war enaou, tr. «Allumé.»

  • enaouadur
    enaouadur

    m. Allumage.

    (1914) DFBP 13b. allumage, tr. «Enaouadur.» ●(1931) VALL 20b. Allumage, tr. «enaouadur m.»

  • enaouer
    enaouer

    m. –ioù Interrupteur de lumière.

    (1942) HERV 91. Pa droas an enaouer, ar sklerijenn a gouezas war an daol. ●94. Serri a reas an enaouer.

  • enaouerezh
    enaouerezh

    m. Allumage.

    (1931) VALL 20b. Allumage, tr. «enaouerez m.»

  • enaouet
    enaouet

    adj.

    (1) Allumé.

    (1650) Nlou 103. An goulaou enauet, tr. «allumée la lumière.» ●140. hep goulaou enaouet, tr. «sans lumière allumée.»

    (1930) FHAB Meurzh 113. goulou koar enaouet en dro d'ezan.

    (2) sens fig. Éméché, gris, allumé.

    (1924) ZAMA 205. Hag eur werennadig «trilonk» a ziskargas va zad d'an tontonTomaz, enaouet a-benn neuze, o frapa war dan butun-karot e gorn-pri berr, pouaf ! pouaf !

  • enaouidenn
    enaouidenn

    f. –où Allumette.

    (1927) GERI.Ern 133. enaouidenn f., tr. «allumette.»

  • enaouidigezh
    enaouidigezh

    f. Animation, arrivée de l'âme dans le corps.

    (1732) GReg 37b. Animation, infusion de l'âme, tr. «Enaoüidiguez.» ●37b-38a. L'animation du fœtus n'arrive qu'après les quarante jours, tr. «An enaoüidiguez ne véz nemed daouuguent deiz goude ma véz bet concevet ar c'hroüaduricq.»

  • enaouiñ
    enaouiñ

    v. tr. d.

    (1) Animer (un corps).

    (1732) GReg 38a. Animer, infuser l'âme dans un corps organisé, tr. «Enaoüi. pr. enaoüet. enaoüi ur c'horf peurfurmet.»

    (1869) TDE.FB 44b. Qui de vous pourrait animer un corps ? tr. «Piou ac'hanoc'h a ve evit enaoui eur c'horf ?»

    (1927) GERI.Ern 133. enaoui v. a., tr. «animer, vivifier.»

    (2) Allumer (une lumière).

    (1659) SCger 6a. allumer vne chandelle, tr. «enaoui vr goulaouen.» ●(1732) GReg 29b. Allumer une chandelle, tr. «enaoüi ur gantoull.»

    (1857) CBF 29. Enaouit ar goulou, tr. «Allumez la chandelle.» ●(1871) GBI II 380. Hastet enaoui golo binniget, tr. «Hâtez-vous d'allumer la chandelle bénite.» ●(18--) SAQ II 138. enaoui eur c'houlaouen.

    (1902) PIGO I 71. me 'ya d'enaoui d'ac'h ho lutigen. ●(1909) KTLR 161. Goudeze ec'h eneaouaz eur c'houlaouen. ●(1910) MAKE 75. enaoui al lutigen rousin. ●(1925) BILZ 173. Gallet an neus enaoui ar c'houlaouenn.

    (3) Allumer (du feu).

    (1847) FVR 387a. Ne vank nemed eur fulen dan / Evit enaouin eunn tan gwall.

    (1924) ZAMA 183. Piou n'en doa ket e bar evit enaoui eun tantad-tan leiz an oaled da domma e-pad ar goanv ?

    (4) Raviver, animer.

    (1834) SIM 248. mes ar glao a deu da enaoui ar blantennic. ●271. Ar beden (...) a enaou an esperanç.

    (1928) FHAB Mezheven golo 2. dre m'eo aouenet [al levr] gand ar Garantez-vro ha gouest d'hec'h enaoui el lennerien.

    (5) =

    (1908) FHAB Ebrel 109. Piou hen deus enaouet ene an den ?

    (6) Provoquer.

    (1575) M 2420. Ha dre ho holl membrou, poaniou á enouer, tr. «Et par tous leurs membres des peines sont allumées.»

  • enaouüs
    enaouüs

    adj. Vivifiant.

    (1927) GERI.Ern 133. enaouüs, tr. «vivifiant.»

  • enboestañ
    enboestañ

    v. tr. d. Emboîter.

    (1732) GReg 331a. Emboeter, enchasser une chose dans une autre, tr. «Emboëstla. pr. emboëstlet

  • enboulaat
    enboulaat

    v. tr. d. Arrondir.

    (1931) VALL 38b. Arrondir, tr. «enboulaat

  • enbrezhell
    enbrezhell

    m. enbrezhilli (ichtyonymie)

    (1) Alevin.

    (1979) VSDZ 98. (Douarnenez) An hen-briell zo bihanoc'h'vit ur vlodenn… an hen-briell zo ur pesk bihan-bihan fall, welez ken e lagad. Ur vlodenn zo ur glizigenn vihan (dra-se vez lavaret deus ur plac'h pa eo un ratous). An hen-brilli vez atav e fleuriñ gant an dour ; 'maint ket don en dour, tr. (p. 262) «L'alevin est un des plus petits poissons ; c'est un tout petit poisson dont tu n'aperçois que l'œil. Ur vlodenn, c'est un petit sprat ; cela se dit également d'une femme lorsqu'elle est petite. L'alevin est toujours à la surface ; tu ne le trouveras jamais en profondeur.»

    (2) par erreur Maquereau espagnol.

    (1977) PBDZ 652. (Douarnenez) enbriell, enbrilli, tr. «maquereau espagnol.»

  • enbro
    enbro

    adj. Intérieur, de l'intérieur du pays.

    (1931) VALL 397a. Intérieur, dans l'intérieur du pays, tr. «enbro

  • enbroad
    enbroad

    m. –ed, enbroidi Immigré.

    (1931) VALL 133a. Colon ; immigrant, tr. «enbrôad pl. –brôidi.» ●375a. Immigrant, tr. «enbrôad pl. ed, –ôidi.» ●(1942) GWAL 146-147/151. gouezelekaat an enbroidi. ●(1955) SKOL 3/17. enbroad, tr. «immigré.»

  • enbroadeg
    enbroadeg

    f. –où Immigration.

    (1931) VALL 375a. Immigration en masse, tr. «enbrôadeg f.»

  • enbroadenn
    enbroadenn

    f. –où Immigration.

    (1931) VALL 375a. (une) immigration, tr. «enbrôadenn f.»

  • enbroadur
    enbroadur

    m. –ioù Immigration.

    (1931) VALL 375a. Immigration, tr. «enbrôadur m.»

  • enbroañ
    enbroañ

    v. intr. Immigrer.

    (1931) VALL 375a. Immigrer, tr. «enbrôa.» ●(1955) SKOL 3/17. enbroañ, tr. «immigrer.»

  • enbroat
    enbroat

    adj. Intérieur, de l'intérieur du pays.

    (1931) VALL 397a. Intérieur, dans l'intérieur du pays, tr. «enbrôat

  • enbroel
    enbroel

    adj. Intérieur, de l'intérieur du pays.

    (1931) VALL 397a. Intérieur, dans l'intérieur du pays, tr. «enbrôel

  • enbroer
    enbroer

    m. –ion Immigrant.

    (1931) VALL 133a. Colon ; immigrant, tr. «enbrôer pl. ien.» ●(1933) BRND 47. digeri d'an enbrôerien an 320 akrad-douar.

  • enbroerezh
    enbroerezh

    m. Immigration.

    (1931) VALL 375a. Immigration, tr. «enbrôerez m.»

  • enchelp
    enchelp

    m.

    (1) Écharpe pour bras blessé.

    (1927) GERI.Ern 133. enchelp m., tr. «Echarpe pour soutenir un bras blessé.»

    (2) En enchelp : en écharpe.

    (1914) LZBl Meurzh 368. Epad an amzer m'eo bet va divreac'h en enchelp.

  • end
    end

    voir nend

  • end-eeun / en-eeun
    end-eeun / en-eeun

    adv.

    (1) Droitement.

    (c.1500) Cb 74b. [effn] Jtem recte. ad. g. droitement / iustement. ent effn.

    (1962) EGRH I 75. en-eeun adv., tr. « droit, tout droit, en ligne droite. »

    (2) Véritablement, certainement.

    (1659) SCger 9b. assurement, tr. «endeûn.» ●102b. reellement & de fait, tr. «endeun

    (1860) BAL 4. Evit beza beo, endeün, beo ac eüruz eo oump bet croued. ●157. N'euz netra, en-d'eun, ken consolus da un den e poan, netra ken mirituz. ●(1872) ROU 107b. Véritablement, tr. «En deün

    (1917) KZVr 220 - 20/05/17. Ez eo hag ez eo end-eün, tr. «cela est certain (Léon) Loeiz ar Floc'h.» ●(1970) BRUD 35-36/143. Kavoud a reer aze, end-eeun, oll perziou mad an awen hag an dro-bluenn o-dije greet euz an oberour or brasa dramaour.

    (3) Même.

    (1659) SCger 84a. nommément, tr. «en dean

    (1860) BAL 23. ar bedenn great en iliz endeün (…) eo ar vella.

    (1903) MOAO 18. Sellet end eün ouz an heol, tr. «fixer le soleil en face.» ●(1955) VBRU 30. An deiz-se end-eeun, e-keit m’edon gant va merenn e ti-hent-houarn Wilhelmstrasse e Berlin.

    (4) Kent-se end-eeun : à plus forte raison.

    (1732) GReg 779b. A plus forte raison, tr. «qent-ze en déon

    (5) Déjà (nuance d'étonnement).

    (1869) TDE.FB 251b. Vous êtes déjà arrivé, tr. «deuet oc'h enn deo Trég[or].»

    (6) Hag end-eeun zoken : voire même.

    (1659) SCger 125b. voire mesme, tr. «hag endeûn soquen

  • enda / erda
    enda / erda

    conj. Tant que. cf. endra

    (1360) Hd Tours n° 576 f°119v°. nep na ra mat her da guel / dezouf he hunan he fel tr. « quiconque ne fait le bien tant qu'il peut / à lui-même il manque »

  • endalc'h
    endalc'h

    m. –où

    (1) Obligation.

    (1874) POG 32. ha dizkwez, dre eno, epad ma buez, ann endalc'hou braz am euz evid-hoc'h.

    (1972) BLBR 193/26. ar blanedenn a ra deoh endalh d'en em zieubi diouz ar varzoniez evel m'en em zieub eur wezenn.

    (2) Contenu.

    (1931) VALL 149a. Contenu, tr. «endalc'h

  • endalc'had
    endalc'had

    m. –où Contenu.

    (1931) VALL 149a. Contenu, tr. «endalc'had

  • endalc'het
    endalc'het

    adj. Bezañ endalc'het da ub. : être obligé à qqn.

    (1659) SCger 117b. ie vous suis obligé, tr. «me so endalc'het deoc'h

  • endalc'hus
    endalc'hus

    adj. Obligatoire.

    (1931) VALL 505a. Obligatoire, tr. «endalc'hus

  • endan
    endan

    prép. cf. edan

    (1) Sous.

    (c.1350) Io ms latin 14354 f°107r°. Me amous vnamoric ioliuic in dan an del mé tr. « J'ai une amourette joliette sous les feuilles, je la… » ●(1499) Ca 75b. Endan. g. soubz. ●(1575) M 52. endan é chariot, tr. «sous son char.» ●111. Couls an creff hac an fall, so en dan é gallout, tr. « Aussi bien le fort que le faible est sous son pouvoir. »

    (1838) CGK 6. E voustachou gracius ciquet indan e fri. ●(1880) SAB 143. indan ar beac'h. ●(18--) SBI I 208. Me a wel ma mestrès indan eul loreen, tr. «Je vois ma maîtresse sous un laurier.»

    (2) Sous l'emprise de.

    (1864) GBI I 172. Pell-braz a zo ma oa ma c'halon endann spont, tr. «Depuis longtemps mon cœur étant dans l'appréhension.»

    (3) Vêtu de.

    (1854) GBI II 422. Indann-han 'zo un abit wenn, tr. «Il portait une veste blanche.» ●(18--) SBI I 210. Me ho craï leanes indan eun habit wenn, / Hac a iel da velec indan eur zoudanen, tr. «Je vous ferai religieuse, sous un habit blanc, / Et je me ferai prêtre, sous une soutane.» ●(18--) SBI II 92. Ar person a lavare, indan he surpilis, tr. «Le recteur disait, revêtu de son surplis.»

    (4) A-endan : sous.

    (1633) Nom 232a. Fodina : mine : min á Indan an douarn (lire : douar).

    (5) Endan boan : sous peine de.

    (1530) J p. 18. endan poan a bout lazet, tr. «sous peine d'être mis à mort.» ●(1557) B I 252. Endan poan an tan hac an penn / An dra se crenn on diffennas, tr. «(il) nous a défendu absolument la chose, sous peine du feu et de la tête.»

    ►[form. conju.]

    S3m endanañ

    (1854) GBI II 422. Indann-han.

  • endeo
    endeo

    voir end-eeun

  • enderc'hel
    enderc'hel

    v. tr. d. Obliger.

    (1612) Cnf 79b. Endalchet ouch da prezec dan holl pobl.

    (1659) SCger 85a. obliger, tr. «enderc'hel, p. endalc'het

    (1847) FVR 168. a zou endalc'het da vond da gad ar belek-ze. ●297. Endalc'het a oamp d'en em guza er c'heviou hag er c'hoajou.

  • enderv
    enderv

    m.

    (1) Après-midi.

    (1499) Ca 75b. Enderu. […] l. multra.tre.

    (1659) SCger 111a. le soir, tr. «abardahé, endervv.» ●146b. endervv, tr. «a l'heure de vespres.» ●(c.1718) CHal.ms i. Cett' aprés diné', tr. «en anderu man.» ●(1752) PEll 275. Enderv, ou Enderv, l'espace de tems qui s'écoule depuis trois heures après midi, jusqu'à la nuit, la soirée ou la vèprée.

    (1857) AVImaheu 56. ardrô en handerhue.

    (1906) DIHU 7/125. klohad kreiz-anderù e soñnas én iliz-parréz. ●(1928) BREI 61/3a. 'benn e oa erru an inderv. ●(1933) OALD 45/196. Er refektouer, pad prejou kreisde hag inder. ●(1972) LIMO 11 mars. de greiz-anderu, chetu en tan é krog én é di. ●(1984) HYZH 154-155/23. daou zervezh dac'h an nounder.

    (2) D'enderv : à la vêprée.

    (1659) SCger 114b. sur le vespre, tr. «da endervv.» ●124a. a la vespree, tr. «da endervv

  • enderv-noz
    enderv-noz

    m. Soir.

    (1787) BI 208. Ag enn enderhuë-noss-cè.

    (1897) EST 32. en dé kent d'anderw noz, tr. «la veille au soir.»

    (1907) BSPD I 260. Un dé aral d'anderù noz. ●509. déh d'anderù noz. ●(1913) AVIE 131-132. D'anderù-noz é zisipled e dostas dehou. ●134. A pe oé deit en anderù-noz. ●284. D'anderù noz é tas Jézus get en deuzek. ●(1957) DSGL 14. un anderù-noz.

Ce site utilise des cookies pour son fonctionnement.En savoir plus...