Recherche 'te...' : 617 mots trouvés
Page 1 : de te-1 (1) à teirroudennek (50) :- te .1
- te .2te .2
pron. pers.
(1) Toi.
●(1499) Ca 194a. Te. g. toy. ●(1575) M 453. Ha te dren maru diuez, mar ditruez ez brog, tr. «Et toi par la mort effrontée, qui touche si impitoyablement.» ●(1580) G 20. Te haz quosquor, tr. «Toi et tes serviteurs.»
●(1659) SCger 174b. te, tr. «toy.»
●(1905) ALLO 16. Te n'out nemet eun avoltin. ●(1908) PIGO II 109. Te, Jakez, 'teus arc'hant diskwiz... ●(1932) FHAB Here 413. Te eo Tina ? ●(1936) BREI 460/2a. Ha c'hoaz te, pôtr kêz, a zo aroutet, 'n em c'henver.
(2) Tu.
●(1575) M 179. Te so heuel hogos, dez nos ouz vn rosenn, tr. «Tu es à peu près semblable, jour et nuit, à une rose.»
●(1790) MG 144. Te lar en é hès hum laqueit ar t'he zeulin cant-gùéh. ●(17--) VO 20. Te hès me amouèdét guet-ha zeværranceu.
●(1849) LLB 17. Te lénou me livrig. ●(1849) SBI II 300. te allo ambarcan, tr. «tu pourras embarquer.» ●(1856) VNA 175. tu trouverais bien de l'argent pour les doter, tr. «te gavehé argand erhoalh eid ou argouvrein.» ●(1857) CBF 25. Perag e m'oud-te diarc'hen ?, tr. «Pourquoi es-tu pieds nus ?» ●(1877) EKG I 67. ne veles-te ket du-hont eur bodad guez ?
●(1907) AVKA 49. A vrema, te a vo pesketaer tud. ●(1913) AVIE 208. te zou té dalbéh genein. ●(1923) KNOL 143. Mes piou out te ?
(3) Eme-te : dis-tu, disais-tu.
●(1868) KMM 8. n'em boa ket, eme te, muioc'h a zoujans Doue eget ur c'hi.
(4) Komz dre de ouzh ub. : tutoyer qqn.
●(1914) LZBt Du 14. ar potr iaouank (...) a gomzent outhan dre de.
(5) À toi.
●(1575) M 693. Da tra te oae, tr. «Il était ta propriété.» ●703. Da guisqamant te spes, honnez á dilesas, tr. «Ton beau vêtement à toi, celui-là il l'abandonna.»
(6) [après un subst.] À toi.
●(1838) CGK 20. da galon te, mindu, neo quet quer hancoeüs.
(7) [après un v.] Tu.
●(1637) Vsba 145. Ma eaz te dallic : ma it hu dallic, tr. « où vas-tu petit aveugle, où allez-vous. »
●(1710) IN I 206. perac e zoude trist o va Ene. ●276. perac em skoez-te evellen. ●(1752) BS 686. Ne alli-de quet ober ar pes o deus gret.
(8) [après un prép.]
●(1710) IN I 276. petra am eus-me grêt dide ?
- teal .1teal .1
coll. (botanique)
(1) Parelle Rumex sp.
●(1633) Nom 87b-88a. Lapathum acutum, oxylapathum, rumex acutus : pareille, herbe aux teigneux : an teaul, lousaoüen ouz an ting.
●(1732) GReg 693b. Parelle, ou patience, plante, tr. «Teol. teal. tæl.» ●(1792) BD 320. groet gant telio teal, tr. «faite de feuilles de patience.»
●(1879) BLE 321. Parelle. (Lapathum, T. – Rumex, L. part.) Téol.
●(1926) FHAB Ebrel 153. a bep seurt louzeier dioc'h ar parkeier, evel : askol, teol, sklanvach, lez-koed, roz-ki. ●(1931) VALL 531a. Parelle, tr. «teol, teal col. sg. teolenn, tealenn f.» ●540a. Patience, plante, tr. «teol m.» ●(1954) VAZA 16. en ur vutunat delioù teol, louzaouenn ar paz, huelenn wenn ha n’ouzon ket peseurt moc’haj all.
(2) Kaol-teal : parelle Rumex sp.
●(1896) GMB 684. parelle (...) pet[it] tréc[orois] kôl téal.
●(1931) VALL 531a. Parelle, tr. «kaol-teol (-teal).»
- teal .2teal .2
v. tr. d. Tutoyer.
●(1659) SCger 174b. teall, tr. «tutoier.» ●(1732) GReg 945b. Tutaier, parler par tu, & par toi, tr. «Teal. pr. tëet. Van[netois] teal. teeiñ. ppr. teët.» ●Il n'est pas honnête de tutaier qui que ce soit, tr. «Ne deo na deread nac honest teal dèn e-bed.»
●(1934) BRUS 87. Tutoyer, tr. «téal.» ●(1935) ANTO 49. o teal an Aotrou Doue.
- tealenn
- teatrteatr
m. –où
(1) (lieu) Théâtre.
●(1633) Nom 132a. Theatrum, visorium, Amphitheatrum : theatre : teatr, templ.
●(1911) BUAZperrot 86. Ar C’holise a oa eun teatr var gelc’h. ●(1911) SKRS ii 17. an tan goall a grogas en eun theatr e Pariz.
(2) (dom. littéraire) Théâtre.
●(1907) KORN 9. Ha me lavar ivez penaos an teatr brezonek a skolio hag a skleraio ar bobl en eun doare burzudus.
- teatrel
- tec'h .1tec'h .1
m. & adv.
I. M.
(1) Kemer an tec'h : prendre la fuite.
●(1878) EKG II 73. evit kemeret an teac'h euz a Franz. ●177. Anna ar Zant (…) a rankaz, evel ar re-all, kemeret an teac'h.
(2) sens fig. Fuite.
●(1877) BSA 137. an teac'h dioc'h ar pec'het.
(3) Ober un tec'hig : s'éloigner un instant.
●(1872) ROU 89b. s'éloigner un instant, tr. «Ober un tec'hic.»
II. Loc. adv.
(1) En tec'h : en fuite.
●(1865) LZBt Gouere 5. tronset he diliad beteg hanter he diouar, setu kempenn eur misioner enn tec'h.
(2) War dec'h : en fuite.
●(1862) JKS.lam 71. Eat ounn war dec'h pell dioc'h trouz ar bed.
●(1941) SAV 19/22. an engroez war dec'h.
- tec'h .2tec'h .2
voir tec'hel
- tec'h .3
- tec'had
- tec'hadegtec'hadeg
f. –où Fuite collective.
●(1931) VALL 323a. Fuite de plusieurs ensemble, débandade, tr. «tec'hadeg f. pl. ou.»
- tec'hadenntec'hadenn
f. –où
(1) Escapade, fuite, fugue.
●(1870) FHB 265/30b. En eur c'harroz o doa comanset ho zec'haden. ●(1872) ROU 83b. Escapade, tr. «Tec'hadenn.» ●(1894) BUZmornik 120. pardouni a eure d'ezhan he laeronsi hag he dec'hadenn.
●(1931) VALL 323a. (une) fuite, tr. «tec'hadenn f.»
(2) sens fig. Tec'hadenn diwar (ar gont, an arroudenn) : digression.
●(1872) ROU 81a. Digression, tr. «Tec'hadenn divar ar gount, divar an ero, divar an aroudenn.» ●(1883) MIL 121. Ar pennad-man a zeblanto da veur a hini beza eun dec'haden divar an arouden.
- tec'hattec'hat
voir tec'hel
- tec'hel / tec'hout / tec'hat / tec'het / tec'htec'hel / tec'hout / tec'hat / tec'het / tec'h
v. & interj.
I. V. tr. d.
(1) Écarter.
●(1576) H 49. An grouec, an bugale, an seruicher, nep ho admonet hac an re na gousont ho bezafu excommuniet, hac an re na guellont ho euitafu na techel, tr. « The wife, the children, the servant, he who admonishes them, and those that do not know that they are excommunicated, and those that cannot avoid them nor flee from them. »
●(1900) MSJO 53. Ar Verc'hes Vari (…) a c'hoanteas ives tec'het an enor-ze. ●(1942) VALLsup 59a-b. Écarter. Tec'hout peut s'employer activement dans ce sens : E larfen : Va faotr bihan, tec'h da bennig (F. ha B. Eost, 1932).
(2) Tec'hel ub. ouzh ub. : faire échapper qqn à qqn.
●(1850) MOY 233. hon tec'hel ouz Pharaon, tr. (GMB 684) «nous faire échapper à Pharaon.»
(3) Parer.
●(1907) DRSP 66. Breman p'hon deuz gellet tec'het kleze ar saoz.
(4) Tec'hel udb. diouzh ub. : éviter qqc. à qqn.
●(1911) BUAZperrot 98. da dec'hel diouzomp kement tra a c'hell ober gaou ouzomp.
(5) Tec'hel udb. diwar ub. : éviter qqc. à qqn.
●(1910) BOBL 22 janvier 265/1e. Evit tec'het divarno al labouriou start evel ar falc'had, ar medi.
(6) Tec'hel udb. diwar hent : écarter qqc. de devant.
●(1958) BAHE 15/20. kaout ar vadelezh da dec'hout e garr diwar hon hent.
II. V. intr.
(1) Fuir.
●(1499) Ca 194b. Techet. g. fouyr. ●(1575) M 1651-1652. Neuse pep lech pechezr, goude é trichezri, / Ne caffo da techet, oar an bet á detry, tr. «Alors partout le pécheur, après sa trahison, / Ne trouvera à fuir dans le monde entier.» ●1939. lech da techet, tr. «endroit où fuir.» ●(1650) Nlou 71. Techet cre en Egypt, / Da vezaff acuytet, tr. «Fuyez vite en Égypte / pour être libérés.»
●(1732) GReg 441b. Fuir, prendre la fuite, tr. «Tec'het. tec'hel. ppr. tec'het.» ●(1744) L'Arm 343a. Fuir à veau de route, tr. «Téhein peænnan ma eêllér.» (tr. GMB 477, «le plus directement qu'on peut.»).
●(1878) EKG II 133. me a dec'ho evel ma'z oun deuet, dre guz, a-rez an tiez hag ar c'hleuziou.
●(1907) BSPD I 616. ret e oé bet tehi arré téh ha monet arauk.
(2) Tec'hel da : fuir en.
●(1878) EKG II 8. ranket en deuz tec'het da vro-Zaoz.
(3) =
●(1907) FHAB Kerzu 297. ar goad (...) a rank tec'hat er voazien.
(4) Tec'hel àr-dreñv : reculer.
●(1861) BSJ 37. ne dehou quet ardran.
(5) Tec'hel a-raok, e-raok ub., udb. : fuir qqn, qqc.
●(1790) Ismar 496. én amzér ma téhai é raug Sàul. ●(17--) TE 143. de déh é raug ou enemisèt.
●(1860) BAL 62. da dec'het araog ar guall-gompagnunezou. ●(1878) EKG II 185. lakaat a rea atao he dro da gaout bag d'an nep a ranke tec'het araok an dispac'h. ●(1894) BUZmornik 224. tec'het araok offiserien ar roue.
●(1911) BUAZperrot 38. tec'het araok al labour. ●187. o tec'het araok ar Zaozon. ●(1912) BUAZpermoal 677. evit tec'hel arôk karante direiz ar brinsez. ●(1939) RIBA 72. Hag ean tih a her éraok er mein.
►absol.
●(1907) BSPD I 125. Ne oé ket er santéz eit disentein ha téh arauk.
(6) Tec'hel a-raok, rak udb. : éviter qqc.
●(1847) FVR 93. en em guza evit tec'hel rak ar prizoun hag ar maro. ●(1883) SAQ I 30. ma oun sur, a hent all, da dec'hed araog kastiz an dud.
(7) Tec'hel diwar an hent eeun : s'écarter du droit chemin.
●(1920) AMJV 59. Gant aoun ne vefe deuet unan pe unan euz ar Zuperiorezed da dec'het divar an hent eün.
(8) Tec'hel diouzh ub. : s'éloigner de qqn, quitter qqn.
●(1911) BUAZperrot 327. Augustin ne dec'has ket eur pennad diouz e vamm epad e c'hlenved.
(9) Tec'hel diouzh ub. : fuir qqn.
●(1911) BUAZperrot 364. Tec'het a rea diouz an dud yaouank skanv-benn.
(10) Tec'hel eus, a : s'échapper de.
●(1878) EKG II 67. an ti a zo diouallet mad a bep-tu, ha den ne dec'ho anezhan.
(11) Tec'hel diouzh, eus : fuir.
●(1612) Cnf 70a. hac ez techiff ha è estreniff eues an holl occasionou à pechet.
●(1659) SCger 174b. tec'het diouz ar pec'het, tr. «fuyr le péché.»
(12) Tec'hel diouzh, ouzh : éviter, s'écarter de.
●(1659) SCger 47a. s'ecarter, tr. «tec'het dioc'h.»
●(1834) SIM 55. an oll voyenou da dec'hel ous an droug ?
●(1904) BSAB 9. An noter, o kemer an dra-ze evid gwaperez, a glaske bepred an tu da dec'hel dioutan.
III. Interj. Gare !
●(1869) EGB 130. Téc'h, tr. «gare !»
IV.
(1) Tec'hel rak e skeud : voir skeud.
(2) Tec'hel evel ur spontailh : voir spontailh.
(3) Tec'hel a-raok e benn : voir penn.
- tec'hertec'her
m. –ion Homme qui fuit, fuyard.
●(1732) GReg 441b. Füiard, qui fuit effectivement, tr. «Tec'her. p. tec'héryen.»
●(1902) PIGO I 46. Te a vezo eur reder hag eun tec'her war an douar. ●(1944) VKST Genver 20. A ! tec'her, chom a-sav ! ●(1963) LLMM 99/264. e kredas d’an tec’her e oa ar gwaz-se en sell da sparlañ dezhañ e hent.
- tec'het .1tec'het .1
adj. Tec'het e oa se diganin : je l'avais oublié (chose entendue).
●(1925) CHIM 13. Klevet am oa gant Monig e oa Marianna du-ze. met tec'het e oa ze diganin !
- tec'het .2tec'het .2
voir tec'hel
- tec'hidigezh
- tec'houttec'hout
voir tec'hel
- tec'hus
- techtech
m. –où
(1) Tech fall : défaut, mauvaise habitude, mauvais penchant.
●(1732) GReg 228a. Mauvaise coûtume, mauvaise habitude, tr. «tech fall. p. techou fall.» ●(1744) L'Arm 382b. Tiqueur, tr. «Enn-déss enn tæche fal de groguein énn off ou carneau, én ur bergassale.»
●(1879) BMN 269. ne ouient ket argila da c'hourin ouz an techou hag ouz ar plegou fall.
●(1915) MMED 102. Eur pec'her bras, griet gant an techou fall. ●(1925) BUAZmadeg 701. brein he galoun gant an techou fall.
►absol.
●(1857) HTB 148. eun tech hag a wall rebecher dezi. ●(1879) BMN 27. Poania a reas calonec da zic'hrisienna an tech-se. ●(1883) IMP 8. Es vianic e velis an techou-ze ennâ : / Divar 'neuze e claskis an tu d'o divoenna.
(2) Mont da heul e dechoù fall : satisfaire ses vices.
●(1877) FHB (3e série) 7/52a. eun den hag a zo bet eat, a zoug-hir amzer da heul he dechou fall.
(3) Tech mat : bonne habitude.
●(1732) GReg 228a. Bonne coûtume, bonne habitude, tr. «tech mad. p. techou mad. (Ce dernier mot se prend plus ordinairement pour mauvaise habitude.»
(4) Kaout an tech da : avoir la mauvaise habitude de.
●(1912) KANNgwital 114/156. Evit kaeat ouz an tech da eva traou krenv.
(5) Penchant pour.
●(1906) KANngalon Kerzu 270. An den 'zo gounezet gant tech an arc'hant 'zo guest a bep drouk. ●(1907) KANngalon Gouere 438. tech an avi pe ar goarizi. ●(1912) MMPM 85. Eun den a ioa dallet gant tech an dastum arc'hant, n'en doa nemet ur zorc'hen : bernia arc'hant. ●98. en despet d'an deskadurez kristen he doa bet, en em roaz da dech ar beva mad.
(3) Terriñ e dechoù : se corriger de ses défauts.
●(1911) BUAZperrot 356. ar roue a ziskouezas, eur pennadik, ar c'hoant da derri e dechou.
- techañ
- techettechet
adj.
I.
(1) Enclin.
●(1896) HISger 4. Tèchet, tr. «enclin.»
(2) Qui a un mauvais penchant.
●(1943) VKST Genver-C'hwevrer 226. Setu tud yaouank, paotred ha merc'hed, pennou skanv, kalonou techet abred.
II. Techet da.
A. Techet da (+ subst.).
(1) (en plt de qqn) Enclin à.
●(17--) TE 479. hemb bout taichét de glinhuèd er bet.
●(1911) SKRS II 166. An den techet d'an ourgouill a zisplij d'he nessa koulz ha da Zoue. ●(1923) KTKG 91. Tud a zo, var an douar-ma, techet d'ar gasouni.
(2) (en plt d'un lieu) Être sujet à.
●(1933) ALBR 78. an amzer, techet da c'hlao en Iverzon. ●(1933) IVGV 47. Iverzon, evel Breiz, a zo eur vro techet da c'hlav. ●(1936) BREI 457/4a. Pardon sant anton 'zo techet da c'hlav.
B. Techet da (+ v.) : porté à.
●(1911) SKRS II 111. eur mevel goal dechet da vont e koler.
- Tefan
- tefentefen
coll. (ichtyonymie) Espèce de poisson.
●(1934) BRUS 258. Un tout-nu, tr. «un tefénen, pl. tefén.»
- teilteil
m. –où
I.
A.
(1) Fumier.
●(1499) Ca 194b. Teil. g. fiens. ●(1633) Nom 133b. Fimetum, sterquilinium : fumier : vn lern (lire : bern) teïl, vn brutuguen. ●229b. Cœnum, lutum : fange, bourbier, boüe, bourbe : fancq, teïl, faillançc.
●(1659) SCger 57b. fiente, tr. «teill.» ●174b. teill, tr. «frambois.» ●bern teil, tr. «fumier.» ●(c.1718) CHal.ms ii. Il y a un prouerbe qui dit en Breton, scourn' quent nendelec a dalu' teil d'en haurec.
●(1834) SIM 169. implija gant ingin ar guella teillou. ●(1868) FHB 170/109b. c'houez an teil.
(2) Kemer e deil : être en jachère, se reposer.
●(1960) EVBF I 330. douar kemeret e dremp (pe : e deîl) gantan, L'H[ôpital-Camfrout], terre qui a pris sa fumure. ●331. pour «laisser la terre se reposer» : lesk an douar (…), da gemer e dremp, da gemer e deil, L'H[ôpital-Camfrout].
(3) (botanique) Louzaouenn-an-teil : fumeterre.
●(1933) OALD 45/214. Louzaouen an teil, tr. «Fumeterre.»
B.
(1) Teil kriz : fumier frais.
●(1931) VALL 809. Fumier frais, tr. «teil kriz T[régor].»
(2) Teil poazh : fumier décomposé.
●(1925) DIHU 163/204. lakat én toul teil poeh mat. ●(1931) VALL 809. Fumier consommé, tr. «teil poaz T[régor].»
(3) Teil sitr : excréments humains employés comme engrais.
●(1864) KLV 10. ann teil-sitr euz ar c'heriou braz. ●57. Ann teil-sit (...) klasket e bet neuze evit he vadelez vraz.
●(1910) BOBL 01 janvier 262/2b. an teil sid, (euz ar c'habinejou).
(4) Teil ruz =
●(1864) KLV 56. Ann teil ru a zo eunn teil euz ar re greva tout.
(5) Teil moullet =
●(1908) FHAB Mae 143. An teil moulet grêt er park gant eur c'hemmesk lann ha mannou.
(6) Teil yen : terreau composé de feuilles, ajoncs, terre, etc.
●(1732) GReg 442b. Menu fumier, tr. «téyl yen.»
C. [en apposition]
(1) Douar-teil : humus, terreau.
●(1857) CBF 106. Douar teil, tr. «Humus.» ●(1869) FHB 244/279b. dem-zu evel hini ann douar teil.
(2) Dour-teil : purin.
●(1962) TDBP ia 42. dour-teil, tr. «purin.»
(3) Fri-teil : morveux.
●(1973) SKVT II 76. fri-teil ma'z out !...
II. par ext.
(1) Teil kristen : excréments humains.
●(1876) TDE.BF 610a. Teil-gristen, s. m., tr. «Vidanges des fosses d'aisance.»
●(1955) VBRU 179. c'hwezh (...) an teil kristen.
(2) Paotr an teil : éboueur.
●(1972) SKVT I 115. paotr-an-teil n'en defe ket ezhomm ouzhout.
(3) Karr an teil : camion poubelle, benne à ordures.
●(1947) YNVL 133. Hag e vo taolet da gorf, gant karr an teil, en delestaj.
(4) (phycologie) Teil-aod, teil-bezhin, teil-mor : algues échouées.
●(1942) HERV 103. bagonadou teil bizin. ●(1971) CSDC 37. Bec'h evit an teil aod. ●(1974) THBI 206. skuilh an teil mor. ●227. da droc'hi teil mor.
►absol.
●(1936) IVGA 52. pa deue teil d'an aod. ●(1971) CSDC 37. Tourman zo bet, setu vo teil war an aod. (...) dastum an teil chomet war lec'h al lano. ●(1974) SKVT III 40. Tud an Arvor a lar teil eus ar bezhin !
III. sens fig.
(1) fam. Ur bern teil : un homme très fier.
●(1948) KROB 3/6. lorc'hus, lorc'hus : eur «bern-teil», evel ma lavarer du-mañ.
(2) Bezañ teil gant ub. : être très fier.
●(1872) FHB 384/149a. Ar re-ze n'oa ket ho c'halon stag oc'h an arc'hant, n'oa ket a storlok, a deil gantho, evel ma zeuz ker stank gant ar veleien a vev en hon amzer.
IV.
(1) Brein-teil : très mouillé.
●(1907) DIHU 26/429. Brein-teil get en huiz. ●(1937) DIHU 317/379. dillad brein-teilar ou hein.
(2) Lart-teil : très gras.
●(1857) CBF 98. Lard teil eo ho pioc'h zu, tr. «Elle est bien grasse votre vache noire.»
(3) Lous-teil : très sale.
●(1982) HYZH 147/28. (Treboull) e soutanenn vie atav lous teil.
V.
(1) Bezañ gleb-dour-teil : très humide.
●(1857) CBF 3 (L). O ! hag hen zo tomm hirio ! me zo gleb dour teil, tr. Troude/Milin «...je suis en nage.»
●(1914) MAEV 184 (L) K. ar Prat. Beac'h warnan ha glep dour teil gant ar c'houezen. ●(1958) BRUD 4/21 (L) *Mab an Dig. Ouf, Gleb-dour-teil on o hwezi. ●(1958) BRUD 5/35 (L) *Mab an Dig. E gorv a-bez o krena, gleb-dour-teil e dal gand ar hwezenn. ●(1963) LLMM 99/264 (T) Jarl Priel. e korf e roched hag eñ gleb dour-teil gant ar c’hwezenn.
(2) Bezañ gleb-par-teil : très humide.
●(1974) THBI 179 (Ki) M. Divanac'h. O gefiou hag o skouriou du zo gleb par teil.
(3) Bezañ gleb evel an teil : très humide.
●(1882) CDFi 4 novembre p 3. Gleb-teil. ●(1890) MOA 349 (L). Tout mouillé, tr. J. Moal «gleb-teil.»
●(1931) FHAB C'hwevrer 65 Y. Kostarreun. Ken na voe skuiz ha gleb-teil o c'houezi. ●(1964) ABRO 22 (K) Y. ar Gow. Gleb-teil e oan ha n'em boa ket an disterañ pezh-dilhad sec'h da wiskañ.
(4) Ober teil : faire le glorieux.
●(1931) VALL 337 (K ha G). Faire le glorieux, tr. F. Vallée «ober teil V[annetais] C[ornouaille].»
(5) Ober teil : (?) se mettre en colère (?).
●(1870) FHB 306/359a. An ofiser a doue hag a rea teil.
(6) Ober kalz teil gant nebeut a blouz : se glorifier de peu.
●(1941) FHAB Meurzh/Ebrel 36 (K Skrignag). Ober kals teil gant nebeud a blouz (Da lavaret eo tenna lorc'h diwar nebeud a dra)
(7) Ober muioc'h a deil evit a blouz zo da c'houzeriañ : se vanter, montrer que l’on est plus riche qu’en réalité, dire plus que l’on est capable...
●(1955) STBJ 167 (K) Y. ar Gow. Eun den troet d'ober ton ha troen dreist d'e c'halloud, e lavared anezañ : «Hennez 'ra muioc'h a deil 'vit a blouz 'n eus da c'houzia».
(8) Ober kalz a deil gant nebeut a golo : être fier/tirer gloriole sans grand motif.
●(1878) SVE 591. Ober kals a deill gand neubeud a golo, tr. L.-F. Salvet «Faire beaucoup de fumier avec peu de litière. Faire plus de fumée que de feu. Etre fier sans motifs.)»
●(1937) NPER J.-M. Guenan. Ober kalz teil gant nebeut a golo (tirer gloriole, vanité de peu de chose.
(9) Ober muioc'h a deil eget a golo : être fier/tirer gloriole sans grand motif
●(1981) ANTR 225 (L) *Tad Medar. Brud a zo e vezo ama, heb dale, eur cyclo-cross etrevroadel. (…) Gwir eo ar brud-se, sur on. Ar wazed ama n’ema ked ar hiz ganto da glask ober muioh a deil eged a golo.
(10) (Bezañ, kas, lakaat, teurel) war an teil : être ruiné, ruiner.
●(1874) FHB 482/94b (L) *Dom Lan. C'hoaz eun taol all ma hon taoli var ar bern teil, rak n'hon euz ken nemed bep a vennek.
●(1909) FHAB Here 308 (L). Ma ne roan ket eun taol roued founnus e yalc'h ur mondian benag emaoun var an teil. ●(1910) FHAB C'hwevrer 60 F. Kergoat. Eun taol diskiant eo sur, eme Jeannett. C'hoant ec'h euz da lakat da c'hwreg ha da vugale var an teil. ●(1958) BLBR 114/4 (L) J. Seite. War an teil e kasint ahanom, aotrou person.
(11) D'ober teil : beaucoup.
●(1936) IVGA 102 (Ki) Y. Drezen. Penaos ez eus, er mor, brilli, sardin ha grilhed-traez, da ober teil, hag e ranker, e gwirionez, o c'has d'ar bern teil. ●(1964) BRUD 17/6 (Ki) P.-J. Helias. Arhant d'ober teil. ●(1974) THBI 231 (Ki) M. Divanac'h. Prun zo dern d'ober teil. ●(1978) (Ki) M. Divanac'h MOFO 91. Brilli bihan d'ober teil.
(12) Bout ur yoc'h teil gant ub. : qui fait de l’embarras.
●(1912) RVUm 234 (Gu). Henneh e zou ur ioh teil getou, tr. P. ar Gov «En voilà un qui porte du fumier : se dit de quelqu'un qui fait de l'embarras.»
(13) Bout mat d'ober teil : qui fait de l’embarras.
●(1912) RVUm 234 (Gu). Nen dé ket mat meit d’hobér teil, se dit de quelqu’un qui fait de l’embarras.
(14) Ober teil tomm : rester au lit, malade ou non.
●(1900) MELU X 234 (T-Trevereg). Ober teil tom, tr. E. Ernault «Faire du fumier chaud (rester au lit par paresse, ou quand on est malade).» ●(1978) PBPP 2.2/514 (T-Plougouskant). Te zo oc'h ober teil tomm, tr. J. le Du «tu fais du fumier chaud ? / Plaisanterie en s'adressant à une personne malade dans son lit.../»
(15) Bezañ brein evel an teil : être très pourri.
●(1896) HIS 113 (G) Buléon. Ur huéh, Jésus e gavas tud lovr ar é hent; dek e oent, breiñ-teil er hig ar ou eskern.
(16) Paour evel Job war e vern teil : voir Job.
- teil-douar
- teil-munut
- teil-pave
- teiladteilad
m. Ravage.
●(1919) BUBR 10/268-269. N'eo ket gwall c'hloazet, eur vouled he deus treuzet kig e vrec'h, mes muioc'h a deilad a ra e-unan eget ar peur-rest etrezo holl.
- teiladurteiladur
m. (agriculture) Engraissement, fumure.
●(1931) VALL 258a. Engraissement ; de la terre, tr. «teiladur m.» ●323b. Fumure, tr. «teiladur m.»
- teilaj
- teilañ / teilatteilañ / teilat
v.
I. V. tr. d.
(1) Fumer (la terre).
●(1499) Ca 195a. g. chier ou fambreer. b. cahet pe teilat.
●(1659) SCger 174b. teilla, tr. «fumer.» ●(1732) GReg 918b. Pour mettre une terre en valeur, il faut 1°. jachérer, ou donner le premier labour : 2°. biner, ou donner le second labour : 3°. tercer, ou donner le troisème labour, tr. «Evit lacqât ur pez doüar e gounidéguez ez rencqear da guentâ, e havréya : d'an eil, poënta, trancha, serri, moucha, hoguedi, teila, hac arat : d'an drede, disarat, pe fogea, pe tersqiryat.»
●(1838) OVD 146. er glàu douce ha modéret e deilla en doar él léh ma couéhe. ●(1849) LLB 370. teil ha kardel mat. ●(1857) LVH 247. Ean e zegas en éerh é kis malhuenneu-glouan, eit teilat en doar. ●(1857) CBF 105. Teila an douar, tr. «Fumer la terre.» ●(1866) FHB 88/184b. teilat ho parkeier. ●(1868) FHB 164/64a. an douar ne ket (...) teilet avoalc'h. ●(1870) FHB 263/16a. natur pep tam douar (...) pe seurt danvez da lacat d'he deilat.
●(1909) BOBL 22 mai 230/2d. Nag a boan a zo bet o palarat, o teila o c'hada, o c'houennat eun dachen.
►absol.
●(1847) MDM 229. teilat ha c'houennad a ra. ●(1864) KLV 7. en eur dreza, teila, ha bezina evit kaout ed. ●35. enn eur deila tost d'ar groc'hen. ●40. koumans teila a-nevez. ●(1867) FHB 112/62a. Perac ruilla kement an douar, arat, freza, teilla.
►[empl. comme subst.] Fumaison.
●(1864) KLV 12-13. Ann difounta gand an teilat a zo bet rezervet d'ar grisiou.
●(1909) BOBL 22 mai 230/2e. da vare an teila.
(2) absol., fam. Chier.
●(1975) KRAV 21. M'ho peus da deilañ.
(3) sens fig. Salir (avec du fumier).
●(1959) BRUD 8/35. ne deilo ket ken he botou. ●36. Teila raio he boutou gant kaoh-saout ar hreñch.
II. V. tr. i. Teilañ da = lakaat teil da.
●(1864) KLV 42. Ar panez a vez asuroc'h da choum, ann eil bloaz, m'ar teiler d'ezho. (...) Mad eo c'hoaz teila d'ar panez evit ho c'haout gwelloc'h da c'houde an ed.
- teilatteilat
voir teilañ
- teileg .1teileg .1
f. –i, –où
(1) Tas de fumier.
●(1732) GReg 442b. Monceau de fumier, tr. «téylecg. p. ëu.» ●(1767) ISpour 214. taullet ar unn deillec. ●(1790) MG 4. merhuel e rein ar un deileq. ●90. eit mem boud er blijadur d'er guélèt crouguét pé é vraignein ar un deileq.
●(1849) LLB 368. cherrein hou teileg. ●373. lann, drein, bonal d'hober é deilegi.
●(1934) BRUS 279. Un tas de fumier, tr. «un deileg –i, f.»
(2) fam. Litière sale.
●(1849) LLB 1567. En hoh ar é deileg ne hra meid dihostal.
(3) = (?).
●(1876) TIM 226. ne daul quet muyoh a sclærdér eid un deilec én ul lantern !
- teileg .2teileg .2
m. –ed, –eien
(1) Faiseur d'embarras.
●(1923) FHAB Gouere 266. eun teilok hag eur goapaer. ●(1958) BRUD 5/39. Eur hure yaouank, eun tammig teileg ha brasañser.
(2) = (?) Fainéant (?).
●(1958) BRUD 1/99. Daoust ma n'ho-peus ket gounezet ho kerh hirio, kargit ho kov buan, teileged ma'z oh.
(3) (blason popualire) Teileien Ploñger : surnom des habitants de Ploumoguer.
●(2003) TRMOR 38. Truilhennoù an Aber / Teileien Ploñger / Moc'h Trezian.
- teilek
- teilekaatteilekaat
v. tr. d. (agriculture) Fumer (la terre).
●(c.1718) CHal.ms ii. fumer la terre, tr. «teilat, teilecat, cardelat en doüar teilein.»
- teiñteiñ
v. tr. d.
I.
(1) Couvrir (une maison).
●(1659) SCger 33b. couurir la maison, tr. «tei an ti, pr. toet.» ●174b. tei p. toet, tr. «couurir.» ●(1732) GReg 230a. Couvrir une maison, une Eglise, tr. «Téi. pr. toët. toï. pr. toët. Van[netois] toëeiñ. toeiñ. pr. et.» ●(1744) L'Arm 26a. Bardeau, dont on se sert au-lieu d'ardoises ou de tuiles pour couvrir, tr. «Tueenn de douein.. tuatt de douein. f.» ●83a. Couvrir une maison, tr. «Touein.»
(2) [sujet : qqc.] Couvrir.
►absol.
●(1864) KLV 3. (ar balan hag al lann) o tei e bro Breiz.
II. Mont da ganañ el lec'h ma vezer bet o toiñ : voir kanañ.
- teirteir
adj. & adv.
I. Adj.
(1) Adj. num. card. f. Trois.
●(1499) Ca 195a. Teir vide in tri. ●Teir guez. g. troys foiz. ●(1575) M 1992. teir diferanç, tr. «trois différence.» ●(1650) Nlou 94. Disquennet an effaou, / Oz traou teyr goulaouen, tr. «descendues des cieux / ici-bas, trois lumières.»
●(c.1680) NG 1638. dre dair gueh.
●(1849) LLBg vi 10. tair zro.
●(1907) PERS 130. tost da deir leo var he droad. ●(1909) KTLR 13. teir gentel talvoudek.
(2) Adj. num. ord. Troisième.
●(1869) FHB 232/180a. ar c'hleier o deus sonet evit an deir guech. ●(1872) DJL 15. 'vit an deir guech.
II. Adv. Hon-teir, ho-teir, o-zeir : nous, vous, elles trois.
●(1728) Resurrection 1174. Demp breman hon taeric quent ma vo gollo de.
●(1878) EKG II 79. ho zeir o lavaret ho japeled.
●(1911) BUAZperrot 482. ar fall brudet anezo o zeir.
III.
(1) Bezañ div deir eur : voir eur.
(2) Bezañ teir eur : voir eur.
(3) Na c'houzout pet favenn a ya d'ober teir : voir favenn.
- TeirTeir
hydronyme Steir (affluent de l’Odet, Quimper, source près de Châteaulin).
(1) Teir.
●(1732) GReg 195b. Qemper a so ê aber, ou, ê forc'h, stæryou odet ha Theyr. ●773a. Quimper est situé au confluent des Rivieres d’Odet, & de Theyr, tr. «Kemper, ou, ar guær a a Guemper, a so diasezet èn aber eus an diou stær Odet, ha Theyr.»
●(1821) GON 4a. Ar géar a Qemper a zô é aber stériou Odet ha Teir.
●(1914) ARVG Mae 80. An Odet, kresket en Kemper gant ar Stein (lire : Steir). ●(1935) SARO 72. Rouanez diazezet, gant kaerder nerzuz tre, / Ho kened zo peurbadus dreist holl re all Gerne, / A zo, eur c'halz anezo, daoust d'o seiz ha d'o feill, / Risklus da ziazeza e donder ar Ster-Deill... ●(1962) GERV 82. o rei da zoureier kemmesket ar stêriou Oded ha Teheir liv euzus ar gwad.
(2) Nom de famille.
●(1970) NFBT 261 N° 2053. Steir (Le).
- teirdelienniñteirdelienniñ
v. intr. (botanique) Pousser sa troisième feuille.
●(1931) VALL 302a. pousser sa troisème feuille, tr. «teir-delienni.»
- teiret
- teirgwernteirgwern
m. (marine) Trois-mâts.
●(1931) VALL 760a. Trois-mâts, tr. «teirgwern m.» ●(1934) BRUS 283. Un trois-mâts, tr. «un tèr-guern.» ●(1959) TGPB 199. setu m’en em gavis war hent an teirgwern o kregiñ da loveal. ●(1959) LLMM 76/336. Ouzhpenn an teir-gwern norvegiat, gant ar vaouez bronnoù fonnus dezhi hag ul lost-pesk.
- teirmouezh
- teirrodeg
- teirroeñvekteirroeñvek
voir lestr-teirroeñvek
- teirroudenn
- teirroudennek