Devri

Recherche 'tu...' : 221 mots trouvés

Page 1 : de tu-1 (1) à tudwal (50) :
  • tu .1
    tu .1

    m./f., prép., conj. & adv.

    I. M.

    A.

    (1) Côté (opposé à un autre).

    (1499) Ca 56b. g. la dextre partie. b. an tu deho.

    (1889) ISV 283. Disken a reaz a ruz en doufez, hag en tu all e cripas guella ma c’hellas.

    (1903) MBJJ 59. e tro krenn war dribourz, da laret eo war an tu deo. ●(1959) LLMM 73/126. Pa oa poaz a-walc’h un tu e tistage ar galetezenn gant he spanell. ●(1979) VSDZ 15. (Douarnenez) ar rouejoù vie halet e-barzh en tu vabourzh hag a vient dibesket war an dromm en tu stribourzh, tr. (p. 184) «on halait les filets à bord par babord et on démaillait sur la drôme à tribord.»

    (2) Tu mat : côté droit.

    (1903) MBJJ 260. En tu mad d’ar c’heur.

    (3) An tu gin : l’envers.

    (1732) GReg 356a. Envers, le vilain côté de l’étoffe, tr. «an tu guin

    (1925) DIHU 166/241. men dint deit de huélet en treu doh en tu gin.

    (4) War an tu gin : à l’envers.

    (1907) PERS 122. ar bed a zo troet var an tu gin. ●(1910) FHAB C’hwevrer 60. Ha Jakez kemeret he loa, trei anezi var an tu gin.

    (5) A du kleiz da : à la gauche de.

    (1854) PSA ii 49. é ma en Tad éternel a du clei de Zoué er Mab.

    (6) A du dehou da : à la droite de.

    (1854) PSA ii 49. er Mab a du deheu dehou ér baraouis. ●65. er ré e zou a du déheu dehou. ●66. er ré vad ha santel e vou laqueit a du déheu de Jesus-Chrouist.

    (7) Côté, environs, région.

    (1889) ISV 305. eun tiek koz a du Guened.

    (1927) MBCE 264. A Molène, an tu dehou, « le côté droit », c’est la région des pays de Midi (broiou ar C’hreisteiz) ; an tu kleiz, « le côté gauche », c’est la région des pays de Minuit (broiou an Hanter-Noz).

    B.

    (1) A du erbet : à aucun prix.

    (1907) BSPD i 602. rak ne venné ket, a du erbet, kemér er garg-sé. ●(1940) DIHU 347/78. Kavet e hrant éno, get souéh, Troilus éh obér é strol, ha ne ven, a du erbet, monet kuit.

    (2) Kemer tu eus : profiter de.

    (1902) PIGO i 202. hag e kemeraz ac’hane tu da laret d’ean e sonj.

    (3) Klask (an) tu war ub. : chercher à prendre qqn.

    (17--) TE 381. a gaus d’enemisèt péré e glasquai deja en tu ar nehou.

    (1907) AVKA 246. Hypokritet, emehan, perak klask tu varnon. ●(1913) AVIE 261. Èl ma klaskent en tu arnehou.

    (4) Pe war zu : dans quelle direction.

    (1860) BAL 102. pevarzu ez iit ? ●(1868) KMM 135. Pevarzu ez â diouz e Vam ? ●143. pevarzu oant eat ?

    (5) Reiñ tu d’udb. : favoriser qqc.

    (1767) ISpour 185. péré e saue guet er h’crolleu, ou autorise, hac e ra tu dehai.

    (6) Tennañ d’e du : attirer.

    (1913) HIVR 31. er vistr ag er parrézieu e denné pep unan d’é du.

    (7) =

    (1913) AVIE 344. el liénen ne oé ket anehi get el linsélieu, mes roltet e oé én ul léh aral d’hé zu.

    (8) =

    (1906) HIVL 171. Ne gonzamb ket amen ag er berhinderion e zou deit de Lourd ou unan gaer, d’ou zu.

    (9) War e du : (chacun) pour soi.

    (1910) MBJL 100. Ha pep-hini anê war e du : koulz meren a zo digoueet.

    (10) Bezañ war e du : être en forme.

    (1911) BUAZperrot 348. Eur pennad a ioa n’edo ket var e du. ●453. pa ne vije ket awalc’h var he zu, ne gemere nemet eur pred bemdez.

    (11) (météorologie) War e du : beau.

    (1931) FHAB Genver 34. ha gand an dra-ze an amzer war he zu.

    (12) Daou du : à double entente.

    (1872) ROU 83a. Paroles à double entente, tr. «Comzou daou du

    (13) Diouzh tu : par ordre.

    (1710) IN I 333. e ranquer o frodui diouz tu ha diouc’h urz.

    (14) Klask e du : s’efforcer.

    (1905) BOBL 08 juillet 42/1a. kër am euz bet klask ma zu, na oan ket vid ’n em gaout da zistaga eun heur da skriva d’am c’homper koz.

    (15) Na vezañ tu da gavout + superlatif : ne pouvoir trouver plus.

    (1942) DHKN 67. Met a unan éh oent ou diù aveit anzaù ne oè ket tu de gavet « dilikatoh » dén nag amiaploh.

    C. F.

    (1) Côté.

    (1710) IN I 389. souten an du gontrol d’ar vanite.

    (1869) SAG 259. Ar bed a ve neuze var an du a-enep ! ●(1878) EKG ii 59. mez hini anezho ne vele an traou var an du vrao.

    (2) (Bezañ) a-du vat da : (être) bien disposé à.

    (1872) ROU 81b. Bien disposé à, tr. «a du vad da

    (3) Bezañ war e du vat : (être) bien disposé.

    (1862) JKS 174. ken na vezo war he du vad.

    D. Moyen.

    (1790) MG 156. ne vai quet a du d’o éscusein. ●158. ul laquês (…) e gavas en tu d’em laquad marmiton é ti é væstr.

    (1957) BRUD 2/48. …hag e klaske ar marhadour an tu d’e yenna p’e-nevoa kavet pleg ennañ.

    C. Occasion, excuse.

    (1942) DHKN 70. Rahuiz ne hel ket, a pe ra kement-sé en tu dehon de chom un herrad én ti.

    II.

    (1) (En) un tu pe du : d’une manière ou d’une autre.

    (1911) BUAZperrot 80. ar pez a veze great gant ar re all a veze gellet da abegi eun tu pe du. ●147. heb beza gwasket en eun tu pe du.

    (2) En un tu pe du : à un endroit ou un autre.

    (1911) BUAZperrot 113. miraklou nevez en eun tu pe du.

    (3) En un tu : d’une certaine manière.

    (1932) KWLB 5. En eun tu, gwir eo.

    III. Loc. prép.

    A.

    (1) En tu gant ub. : d’accord avec qqn.

    (1752) BS 752. mar ema Doue en tu gueneomp.

    (1818) HJC 208. enen e vo in tü gueneign dirac en dud. ●(1824) BAM 126. mar dit en tu ganto. ●(1831) RDU 224. en dut vat é sehuel én tu guet er-ré fal a hé divout. ●(1867) FHB 103/404b. Doue a oa en tu gant Moïzes. ●(1880) SAB 173. ac ema en tu gant ar re fall.

    (1907) BSPD i 52. En anpereur Konstans e oé én tu get en hérétiked-sé. ●(1905) BREH 60. me labourou én tu genoh.

    (2) En tu gant =

    (1902) PIGO i 203. Ar greden an evoa koulskoude penôz ê en tu gant e lagad e oa ar wirione.

    (3) Da du : du côté de.

    (1847) FVR vi. Ann Aotrou Kellek a zeuaz da du Landreger. ●257. Michans n’ez a breton ebed da du Sant-Denis, hep monet da welout ar bez-ma.

    (1908) PIGO ii 44. pa glevis eun tam trouz da du ar gled.

    (4) Peb a du da : de chaque côté de.

    (1919) BUBR 3/63. Peb a du d’ezi n’eus nemet eun tamm gwenojen vihan voan.

    B. En tu all da.

    (1) De l’autre côté de.

    (1912) FHAB Du 322. en tu all da dreuzou ar bed-man.

    (2) Mieux, meilleur que.

    (1870) FHB 304/340b. Biscoaz hini euz ar Finnet ne velaz eur chase en tu all da hounnez.

    (3) En plus de.

    (1824) BAM 139. en tu-all d’ar pez a so roet.

    (4) Au-dessus de.

    (1924) ZAMA 205. Ha koulskoude me ’gave d’in e oan en tu all da bep krenadenn, me.

    IV. Loc. adv.

    (1) Un tu bennak : quelque part.

    (1499) Ca 207a. Vntu penac. g. aulcune part.

    (2) Pep tu : partout.

    (14--) N 1136. En hanu Jesu porz pep tu a truez, tr. « Au nom de Jésus, constant refuge de miséricorde. »

    (3) A nep tu : d’aucun côté.

    (1575) M 1653. A nep tu su na nort, ne caffo confort muy, tr. «D’aucun côté, sud ni nord, il ne trouvera plus d’appui.»

    (4) A nep tu : en aucune façon.

    (1575) M 1088. Molestaff á nep tu, nep so deze subiect, tr. «S’ils molestent en aucune façon celui qui leur est soumis.»

    (5) Dre bep tu : de tout côté.

    (1861) BSJ 110. Er Salvér, gronnet a dud dré bep-tu, ne rescondas nitra dehai aben.

    (6) E-tu : en (bonne) position.

    (1962) EGRH I 77. e-tu adv., tr. « en (bonne) position. »

    (7) E-tu : dans la disposition de.

    (1962) EGRH I 77. e-tu adv., tr. « dans la disposition (de). »

    V.

    (1) Tapout e du war ub. : prendre le dessus sur qqn.

    (1919) FHAB Eost 27. Ar brezel dre an armou a zo achu ; ar brezel dre ar c’honvers a vezo breman ; an hini kentan o deus kollet ; mes ar Boched a zo barrek da ’n em zevel ha da dapout o zu warnomp c’hoaz mar gounezont an eil.

    (2) Ober an tu d’ub. =

    (1843) LZBg 1 blezad-2l lodenn 115. me gasse ur hatechimour péhani e ra tu d’eign er péh e helle.

    (3) Lakaat an traoù war o zu : disposer (des objets).

    (1872) ROU 81b. Disposer, tr. «Lacaat an traou var o zu

    (4) Lakaat ub. war e du : mettre qqn sur pied.

    (1878) EKG ii 64. Lezit anezhan ganeomp, ni her lakaio var he du, araok ma’z aimp kuit euz ar vro-man.

    (5) Kemer e du : s’y prendre.

    (1860) BAL 1. penaoz e tlefe ar re iaouanc, ac an oll, kemeret e du evit beza treac’h d’ar bed.

    (1902) PIGO i 13. kemer an tu da asanti bepred ganin.

    (6) Bout en tu arall : être ivre.

    (1903) JOZO 73. A Gado Bras e vé pep sadorn én tu-ral ! tr. «du grand Cado qui chaque samedi est en goguette !»

    (7) Derc’hel udb. en tu dioutañ : garder qqc. pour soi, par-devers soi.

    (1862) JKS.lam 466. evit rei d’e-omp, hep derc’hel netra enn tu diout-han, holl nerz he zakrifiz.

    (8) Gouzout an tu a, diouzh : savoir s’y prendre avec (qqn).

    (1906-1907) EVENnot 5. (Landreger) Gout e oar an tu dioutan, tr. «Elle sait le prendre.» ●(1940) DIHU 349/105. Gouiet e hra en tu ag en dud.

    (9) Gouzout an tu : savoir s’y prendre.

    (1889) CDB 158. Rak na n’onn ket ann tu, tr. «car je n’en sais pas la manière.»

    (10) Mont en tu all : mourir, être vaincu, disparaître...

    (1908) KMAF 4 E. Crocq. Va merour, eur c'hraou nevez a vo savet hep dale evit da voc'h, da vihana ma n'int ket eat en tu all c'hoaz. ●52. Sellit, d'ar votadeg diweza eo marteze bet tost d'in mont en tu-all.

    (11) Bezañ war e du : être à son aise, là où l’on est.

    (1909) NOAR 170 (L) K. ar Prat. E c'hellit kredi, n'edon ket war va zu eno.

    (12) Kavout an tu war ub. : être plus fort, plus capable que...

    (1972) BRUD 41/47 P.-J. Helias. Penaoz n'em-eus ket soñjet lakaad anezañ da baea araog ar varnidigez. Kavet e-neus an tu warnon.

    (13) Mont d'un tu // Bezañ d'un tu : ne pas être très malin.

    (1974) YABA 08.12 (Gi) J. Jaffre. Komzal a veur a unan ag er hornad, anavet en ou amzér eit bout «elhont» pé «èlman» hag èl ma vè laret «oeit un tammig d'un tu». ●14.12. Guilleu e oè un tammig «d'un tu».

    (14) Treiñ ha distreiñ udb. war e nav zu :

    (1955) VBRU 4 (T) *Jarl Priel. goude bezañ pleustret ervat war ar sparl-se, troet ha distroet ganin war e nav zu. ●(1957) AMAH 116-117 (T) *Jarl Priel. Ha me da c'houlennata, herr warnon, rak daoust gant peseurt drask am boa d'ober e gwirionez ? Hogen, na gloan na pitrouilhez ne ziframmis digantañ; kaer am boe e dreiñ hag e zistreiñ war e nav du, ne reas nemet c'hoarzhin ha farsal. ●297. Tastournet ha palvatet e voen war va nav zu.

    (15) Bezañ war e du tagnous : être de mauvaise humeur.

    (1959) LLMM 73/125. Chom a rae war evezh, prest da dalmañ, hag, evit lavarout ar wirionez, war e du tagnous.

    (16) Bezañ lammet en tu all : être décédé.

    (1847) FVR xiii-xiv. meur a hini zoken a zo lamet enn tu all.

    (17) Cheñch tu d'ar chupenn : voir chupenn.

    (18) Gwiskañ e vanegoù war an tu gin : voir manegoù.

    (19) Distreiñ war an tu ma skrab ar yar : voir yar.

    (20) Tu priz tu miz : voir priz.

    (21) Toull eo ar billig tu pe du : voir pillig.

    (22) C'hwezhañ e tu an avel : voir avel.

    (23) Troc'hañ diouzh an daou du : voir troc'hañ.

  • tu .2
    tu .2

    interj. (?) forme euphémique de Doue (?).

    (1932) BRTG 130. Seih tu ! ●140. Tennet hi ér méz, tu ! ●141. De ven éh an-mé tu en digedon !

  • tu .3
    tu .3

    interj.

    (1910) YPAG 7. (Ar bugel a c'harm.) Tu, tu, tu, tu, tu ! 'm eus ket amzer ! 'M eus ket amzer da luskellat !...

  • tu .4
    tu .4

    pron. Forme agglutinée de hu avec le t final de la 2e pers. du plur.

    (1877) FHB (3e série) 44/345a. perak eta brema ne iafez-tu ket ? ●(18--) SAQ I 238. n'ho c'heuz-tu ket great. ●418. Pet gueach n'ho c'heus-thu ket guelet.

    (1909) KTLR 1. feneantet evel doc'h-tu.

  • tu-enep
    tu-enep

    m. Envers.

    (1876) TDE.BF 644b. Tu-enep, s. m. Ann tu-enep, tr. «l'envers d'une étoffe, etc.»

  • tu-evit-tu
    tu-evit-tu

    adv. Sens dessus dessous.

    (1732) GReg 278b. Sans dessus-dessous, ou sens dessus-dessous, tr. «tu evit tu

    (1876) TDE.BF 645a. Tu-evit-tu, adv., tr. «Sens dessus-dessous.»

  • tu-gounit
    tu-gounit

    m. Victoire.

    (1957) BRUD 2/46. stourm ouz al lôn kriz ha bet an tu-gonit war e horre.

  • tu-ha-tu
    tu-ha-tu

    adv. & prép.

    (1) Loc. adv. De tous côtés, de toutes parts.

    (1889) ISV 429. goude beza sellet tu ha tu en dro dezhan. ●(1894) BUZmornik 117. alaouret oa [ann idol] penn-da-benn ha tu ha tu.

    (1907) BSPD I 89. Goudezé é rogér é gorv, tu ha tu, get givineu hoarn. ●(1907) KANngalon Du 546. He-ma a ieaz en egar hag a lopaz ganthi tu ha tu. ●(1908) FHAB Ebrel 99. Ar ruiou 'zo bar-leun tu-ha-tu. ●(1911) BUAZperrot 129. da enebourien a gilho hag a wasko ac'hanout tu ha tu. ●130. Kilha a eure kear tu ha tu. ●556. Vandaled ha Burgonded, a zailhe tu-ha-tu var ar vro. ●(1924) FHAB Gwengolo 333. savet eo penn-da-benn gant mein-ben hag harpet eo tu-ha-tu gant tri bez tour uhel. ●(1929) FHAB Genver 27. Sklerijenn a daole dioutan, tu ha tu. 257. Hag e c'hwilias tu ha tu. ●(1938) SAV 11/25. souba e benn betek e ziouskoaz en eur piñsin hag en em lakaat da eva ha da deuler dour benniget outañ e-unan tu-ha-tu gant e zaou zourn.

    (2) Loc. prép. Tu-ha-tu da : de chaque côté de.

    ►[form. comb.]

    S3m tu-ha-tu dezhañ

    (c.1894) IJB.ms II 24. Job a deuas var he guis, hag a zellas tu a tu dezan.

    P3 tu-ha-tu dezho

    (1907) FHAB Meurzh/Ebrel 57. Tu ha tu dezho prajeier, koajou bras, brouskoajou.

  • tu-hont
    tu-hont

    adv., prép. & conj.

    I. Adv.

    A.

    (1) Là-bas.

    (1530) Pm 168. En neffou tu-hont pan montas, tr. «Au ciel là-bas quand elle monta.» ●(1575) M 1169-1170. Bihanoch som, moment, na rencq bezaff rentet, / Da Doe anezaf cont, tuhont pe bout spontet, tr. «Pas de plus petit instant, moment dont il ne doive être rendu / Compte à Dieu là-bas, ou être épouvanté.»

    (1732) GReg 555b. La, adverbe de lieu. Si c'est à une certaine distance, tr. «tuhont

    (2) Tu-hont tu-mañ : çà et là.

    (1847) FVR 65. Eunn touer bennak a oa, evit gwir, tu-hont tu-man dre ar vro.

    (3) Tu-mañ ha tu-hont : çà et là.

    (1710) IN I 219-220. hènvel (…) ouz un tan volaich pehini a red en ur zevi tuma ha tuont hep en em arreti e nep leac’h.

    (1866) FHB 72/159a. Guelet o pije leou, saout, kezeg, ho flumachen savet gantho en ear, o c’haloupat, tu-ma, tu-hont.

    (4) Tu-mañ tu-hont : çà et là.

    (1855) MAV 30. Euzen a rede tu-ma tu hont oc’h eva guin. ●(1862) JKS 54. Ho c’hoantegesiou fall a gas ac’hanoc’h tu-ma tu-hont. ●(1868) FHB 169/102a. ar Sarazined a veo baleant hag a zo dalc’h mad o c’houillat tuma tuhont.

    (1923) FHAB Meurzh 103. an avel a heje anezo tu-man, tu-hont.

    (5) En tu-mañ hag en tu-hont : çà et là.

    (1880) SAB 20. bale kempenn eb sellet en tu-ma nac en tu-hont.

    B. sens fig.

    (1) E(n) tu-hont : en plus.

    (1852) MML 103. En tuont, Mari, scuillet ar graso extraordinal-ze voar qen lies a galono.

    (1927) LZBt Genver 23. E-tuont, o goueliou diaoulek a goust d'ê kalz a arc'hant.

    (2) E(n) tu-hont da se : en plus de cela.

    (1903) MBJJ 167. Neb a fell d'ean, e tuont da ze, gouzout piz... (1920) LZBt Meurzh 7. En tuhont da ze, strujet fall eo, kam ha lanchore, mad da van !

    II. Loc. prép. En tu-hont da.

    (1) spat. De l'autre côté de.

    (1912) BUAZpermoal 251. En tu-hont da Blouvouskan, parouziou Lanvellek ha Plougras o deus ive peb a chapel.

    (2) sens fig. En plus de.

    (1847) FVR 234. e tu-hont d'ann diou drederenn anezho holl.

    (1903) MBJJ 42. en tu-hont da ziou leo a ledander. ●81. e tu hont da gant mil lur evit he neveaat [eun iliz goz]. ●(1908) PIGO II 1. a-rôk sevel tiegez, ez eo red kaout, en tu-hont d'eur plac'h da lakat en ti, saoud ha loened da lakat er c'hraou, dilhad ha lienaj da lakat er pres, plous ha foenn da glenkan er zolier.

    III. Loc. conj. En tu-hont ma : sans compter que, d’autant plus que.

    (1910) MBJL 155. e-tuhont m’eo ret bean aroutet mat war ar muzik. ●(1925) FHAB Mezheven 237. En tu-hont ma’ z eus anezan eun taolenner piz hag ampart.

    IV. Na vezañ en tu-hont da ub. da ober udb. : ne pas avoir son pareil pour…

    (1967) BAHE 53/61. Ne oa ket en tu-hont dezhañ da dapout yer en noz ha kavet en devoa un tu brav da se.

  • tu-mañ
    tu-mañ

    adv.

    (1) Tu-mañ ha tu-se : çà et là.

    (1907) AVKA 254. Tu-ma ha tu-ze e vo krenaio douar, bosen, kernez.

    (2) Tu-mañ ha tu-hont : çà et là.

    (1710) IN I 219-220. hènvel (…) ouz un tan volaich pehini a red en ur zevi tuma ha tuont hep en em arreti e nep leac'h.

    (1866) FHB 72/159a. Guelet o pije leou, saout, kezeg, ho flumachen savet gantho en ear, o c'haloupat, tu-ma, tu-hont.

    (3) Tu-mañ tu-hont : çà et là.

    (1855) MAV 30. Euzen a rede tu-ma tu hont oc'h eva guin. ●(1862) JKS 54. Ho c'hoantegesiou fall a gas ac'hanoc'h tu-ma tu-hont. ●(1868) FHB 169/102a. ar Sarazined a veo baleant hag a zo dalc'h mad o c'houillat tuma tuhont.

    (1923) FHAB Meurzh 103. an avel a heje anezo tu-man, tu-hont.

    (4) Tu-hont tu-mañ : çà et là.

    (1847) FVR 65. Eunn touer bennak a oa, evit gwir, tu-hont tu-man dre ar vro.

    (5) En tu-mañ hag en tu-hont : çà et là.

    (1880) SAB 20. bale kempenn eb sellet en tu-ma nac en tu-hont.

    (6) En tu-mañ hag en tu-se : çà et là.

    (1923) KNOL 39. Eun taol baz en tu-ma, eun taol all en tu-ze hag e oant holl taouarc'hennet.

    (7) En tu-mañ da : en deçà de, d'ici, avant.

    (1913) KZVr 30 - 28/09/13. An tu-man d’eiz te, tr. «je n’irai pas avant 8 jours.» ●An tu-man d’ar bla, tr. «(il ne vous paiera pas) d’ici un an.» ●An tu-mañ d’an noz, tr. «(on peut travailler beaucoup) avant la nuit. G[oelo] T[régor] L[éon] Even.»

    (8) En tu-mañ da : en deçà de.

    (1854) PSA I 209. gobér massacrein (…) er bautrédigueu én tu-men de zeu vlai.

    (9) Tu-mañ diaraok : supra.

    (1727) HB 75. Litaniou Jesus, pere so tuma diaraoc. ●617. a gueffot tumã diaraoc.

    (10) Tu-mañ war-lerc'h : infra.

    (1710) IN I 128. er fæçon ma tisquezzimp tuma varlerc'h.

  • tu-ouzh-tu
    tu-ouzh-tu

    adv. De tous côtés, de toutes parts.

    (1907) BSPD I 189. En idol-men e oé kaer meurbet : aleuret e oé pen-der-ben ha tu oh tu.

  • tu-pe-du
    tu-pe-du

    adj. Louzou tu-pe-du.

    (1) Qui guérit ou qui tue.

    (1752) PEll 920. Lousou Tu-pe-tu, remede pour un malade désespéré, ou dont la maladie n'est pas connuë, remede à quitte ou à double, hazardé, comme au jeu.

    (2) Émétique.

    (1876) TDE.BF 417a. Louzou-tu-pe-du, s. pl. m., tr. «Remède, médecine pour faire aller par haut et par bas, émétique.»

    (3) D’une manière ou d’une autre.

    (1935) ANTO 150 : N'eomp ket moarvat da fallgaloniñ na da skei an trebez en tan, a-raok beza gwelet mat haghen n'eo ket, tu-pe-du, toull ar billig.

    (4) (tradition populaire) Sant Tu-pe-du : saint invoqué dans la tradition pour obtenir un dénouement positif.

    (1957) BRUD 2/41. Hogen red e oa plega da youl zantel Doue ha da varnedigez Sant Tu-pe-Du, lakeet ganti da drideg war an diskoulm a houlenne hag a roje dei he disentez a-barz pell.

  • tu-spered
    tu-spered

    m. =

    (1970) BRUD 35-36/146. e-pad eun deiz didermen, setu perag ar pevar mare a ziskouez anezo gand tuiou-spered hag implijou-amzer disheñvel.

  • tuaat
    tuaat

    v. tr. d. Détourner à son profit.

    (1732) GReg 280b. Detourner, prendre, mettre à part, de son côté, à son profit, tr. «Tuaat. pr. tueët

  • tuad .1
    tuad .1

    m. –où Côté, direction.

    (1942) DHKN 217. A Vrest éh oè deit, d'en tuadeu-ma, un nebedad anehè. ●(1974) YABA 01.06. d'en tuad-sé é ma me sonj moned get Laouig. ●28.09. Er varhadourion nen dant ket divat d'en tuad-sé.

  • tuad .2
    tuad .2

    (phycologie) Bezhin-tuad : algues Sacchoriza polyschides.

    (1968) NOGO 217. Sacchoriza polyschides. bezin ty:ad : Melon. ty:ed : Porspoder.

  • tuadenn
    tuadenn

    f. –où

    (1) Recel.

    (1752) PEll 917. Tuaden, tr. «cache, cachette, transport clandestin de meubles, marchandises &c. de crainte que ces choses ne soient arrêtées.»

    (2) Fraude.

    (1876) TDE.BF 644a. Tuadenn, s. f. C[ornouaille], tr. «Fraude.» ●Marc'hadourez tuadenn, tr. «des marchandises introduites en fraude.»

    (3) Action de cacher pour s'approprier.

    (1931) VALL 89a. action de cacher ; en mauvaise part, pour s'approprier, tr. «tuadenn f.»

  • tuadur
    tuadur

    m.

    (1) = (?) Position, localisation (?).

    (17--) ST 136. anaout he duadur, tr. «savoir où il est.»

    (2) Recel.

    (1931) VALL 628a. Recel, tr. «tuadur m.»

  • Tual
    Tual

    n. pr. Tugdual.

    (1) Forme courte de Tudual.

    (1847) FVR 234. da zant Tual ha da zant Ezvoan. ●(1867) BUE 198. kadeur-Eskop san Tual.

    (1905) DIHU 2/29. menati sant Tual. ●(1920) MVRO 28/2b. he eskibien, Malo, Tual, Briek, Paol, Kaourantin.

    (2) (argot de la Roche-Derrien) Renard.

    (1885) ARN 29. Renard. – Br. Louarn. Arg[ot] : Tual, Tualik. Nom d'homme (Tugdual), de même que Gwilloïk, le surnom du loup. – Dans la langue vulgaire, le surnom du renard est également un nom propre, Alanik, diminutif d'Alan (Alain).

  • tuañ / tuiñ / tuet
    tuañ / tuiñ / tuet

    v.

    I. V. tr. d.

    (1) Détourner à son profit.

    (1732) GReg 280b. Detourner, prendre, mettre à part, de son côté, à son profit, tr. «Tui. pr. tuët. Treg[or] tuiñ. pr. tuet. voyez soustraire.» ●860b. Cette veuve a sequestré bien des choses à la mort de son mari, au préjudice des Mineurs, tr. «An intãnves-hont he deus tuet meur a dra ê doumaich ar vinored.» ●883b. Soustraire, enlever, détourner, derober par soi ou par autrui, tr. «Tui. pr. tuet

    (1869) FHB 231/174b. o tua madou re all a ziou hag a gleiz. ●(1876) TDE.BF 644a. Tua, tui, v. a. C[ornouaille], tr. «Mettre de côté ou à part et en cachette, comme font les femmes dont les maris n'ont pas de conduite.»

    (2) Mettre de côté, à part.

    (1732) GReg 860b. Sequester, mettre à part ce qui ne convient pas, tr. «Tui. pr. tuet.» ●(1792) BD 4892-4893. te a renoncie / dan ol sacramancho o tuet cren arfé, tr. «vous renonciez / à tous les sacrements, en mettant entièrement la Foi de côté.»

    (1919) DBFVsup 71b. tuein, v. a., tr. «mettre de côté.» ●(1931) VALL 534a. mettre à part, tr. «tua, tui

    (3) Soustraire par fraude.

    (1931) VALL 534a. tua, tui (a parfois le sens péjoratif de soustraire par fraude.

    (4) Tuañ ub. a-du gant ub. : faire prendre le parti de qqn.

    (1903) MBJJ 352. am euz klasket tuan ma c'henvroiz a du gant ar c'hrennard.

    (5) Orienter.

    (1914) KZVr 53 - 08/03/14. gleet eo d'an tadou ha d'ar mammou tua o bugale war al lenn.

    (6) Tuañ ub. : pousser, encourager, inciter qqn (à faire qqc.)

    (1974) LIMO 21 septembre. Ur iondr èn doé person é Lokmaria-Grégam, hag é krédér é ma bet tuet geton de vout beleg… ●(1981) LIMO 23 mai. tuein réral d'ober èldoh.

    II. V. intr.

    (1) S'échapper.

    (1650) Nlou 199. Mary mam Iesu à tuhas, tr. «Marie, mère de Jésus, s'échappa.» ●312. Mary ha Iesus à tuhas, tr. «Marie et Jésus s'échappèrent.»

    (2) Tuañ gant ub. : prendre le parti de qqn, épouser la cause de.

    (1942) DHKN 67. Hag er vam de duein geti. ●(1943) DIHU 383/252. A p’hor boè saùet en dastumaden en doè tuet genemb aben.

  • tuapl
    tuapl

    adj.

    (1) = (?) Réalisable (?).

    (1839) BSI 183. ober da vihana ar pez a zo tuapl ha poçzupl dezo.

    (2) Adroit.

    (1983) PABE 86. (Berrien) tuapl, tr. «adroit.»

  • tuas
    tuas

    adj. Maladroit.

    (1931) VALL 442b. Maladroit, tr. «tuas

  • tubaout
    tubaout

    voir toubaot

  • tubazenn
    tubazenn

    s. (insulte) =

    (1929) SVBV 53. Tubazenn divaoue ma' z out !... ●(1935) OALD 51/12. tubazenn ma 'z out !

  • tubenn
    tubenn

    s. = (?) Devant, côté de la tête ; cf. tu + penn (?).

    (1868) FHB 170/111a. eur zac'had bleud gan-t-ha war dubenn pe talbenn he lôn.

  • tubodiñ
    tubodiñ

    v. tr. d. =

    (17--) SP III 1091. Qement a res ous ma tubodin / Qen na don qen lasteiet / Dre ol ar vro-man o redeq, tr. «tu ne fais que m'éreinter / en sorte que je n'en puis plus / à force de courir par tous le pays.»

  • tuborzh
    tuborzh

    m.

    (1) Ouverture d'un talus.

    (1919) DBFVsup 71. tuborh, s., tr. «ouverture d'un talus.» ●(1934) MAAZ 174. tuborh er segaleg.

    (2) = (?) Côté extérieur du lit (?).

    (1932) BRTG 115. monet de duborh hé gulé.

  • tuch
    tuch

    s. –où Motte avec herbe.

    (1977) PBDZ 82. (Douarnenez) tuch, tr. «motte, touffe.»

  • tuchant
    tuchant

    adv.

    I. Adv.

    (1) Bientôt.

    (1732) GReg 95a. Bientôt, dans peu de tems, tr. «Van[netois] touchantic.» ●(1744) L'Arm 30b. Bientôt, tr. «Touchantt

    (1818) HJC 375. touchant i vo noz. ●(1849) LLB 184-185. Touchand en er guéler é kuitat a vitin, / É tichen én é goed, ha touchand é kleuer / Ol er hoed é tason ged é dauleu ponner. ●302. Ché mé touchand kand vlai. ●(1876) TDE.BF 625b. Touchañd, touchañt, adv. V[annetais], tr. «Bientôt.»

    (1925) SFKH 16. Tuchantik, me handerù, mar ne hues chet saùet ahanesé me hrei ur braù a dap d'oh.

    (2) Parfois, quelque fois.

    (1876) TDE.BF 625b. Touchañd, touchañt, adv. V[annetais], tr. «parfois.»

    (1903) LZBg Du 276. Ean e gonzas elsé hir amzér. Tuchant ean e hoarhé, goudé ean e ziskoé bout é kounar.

    II. Loc. adv.

    (1) Tuchant arall : d'autres fois.

    (1861) BSJ 146. Touchant, ean ou discoé dehai dré guirieu splan ha reih, ha touchant aral ean hum chervigé a baraboleu.

    (2) Tuchant àr-lerc'h : peu après.

    (1861) BSJ 175. En aibr e vou rûoh eid en tan alumet, ha touchant arlerh en tan avréhus-cé e vougou é lezel er bed abéh én un tihoeldèd scontus.

    (1922) BUPU 3. Mes tuchant arlerh hi e gleu arré er memb huañnadeu.

    (3) Bremañ-tuchant =

    (1659) SCger 133b. brematouchant, tr. «item.»

    ►'mañ tuchant : tout à l'heure (passé & futur).

    (1973) AMED 34. Gwesoc'h hoaz, matuchen oa mud. Breman on bouzaret ganti. ●(1974) THBI 191. Pa vello da wreg ahanout ma tuchant.

  • tuchant-ha-tuchant
    tuchant-ha-tuchant

    adv. = (?) Peu après (?).

    (1896) HIS 38. en Israélited ou daremprédas kentoh ; hag allas ! tuchañt ha tuchañt ind hum daulé geté d'er baïañaj.

  • tuchantigoù
    tuchantigoù

    adv. Tout à l'heure.

    (1921) GRSA 309. er ré e hues bréhateit tuchantigeu. ●337. tuchantigeu é veint étaloh. ●(1939) RIBA 166. Tuchantigeu é tei en Eutru Doué d'obér é droiad pamdiek.

  • tuchenn
    tuchenn

    f. –où (géographie) Colline.

    I.

    (1499) Ca 204a. Thouchenn. g. gason.

    (1752) PEll 918. Tuchen, Mote ou gazon levé d'un terrein marécageux. (…) mot usité en Léon (…). En Basse-Cornwaille, c'est une colline, une bute, une mote, telle que celles dont plusieurs nobles & autres prennent le nom pour leur Seigneuries. Pluriel Tuchennou.

    (1866) FHB 80/218a. eun duchen pe eun dorguen huel. ●(1867) FHB 126/170a. savet var seis torguen pe seis tuchen. ●(1869) FHB 232/179b. A zeou ema coajou Nevet, ha dreistho Menehom gant he duchennou. ●(1876) TDE.BF 644a. Tuchenn, s. f., tr. «Dune, butte petite ou grande, motte d'un terrain mrécageux ; pl. ou

    II. Ober un duchenn eus un duriadenn c'hoz : empirer les choses.

    (18--) SAQ II 190 (L) J. Quéré. Nag a bet gwall deod gant eur gomz bilimus hebken, a jench liou d'an traou ha deuz eun duriaden c'hoz a ra eun duchen ken huel hag eun ti.

    III. Toponymes.

    (1) Tuchenn-Gador : voir Menez-Kador.

    (2) Tuchenn-Kelvi :

    (1938) SAV 11/22. an disrann etre tuchenn Kelvi ha foenneier ar Wern.

    (3) Tuchenn-Kenec’hkae :

    (1941) SAV 20/7. Pignit war duchenn Kenec’hkae.

    (4) Tuchenn-Kerzeuc’h (Pleyben).

    (1955) STBJ 45. emede Tuchenn Kêrzeuc’h a zo en tu-all da Groaz-ar-Poullou.

  • tuchenn-draezh
    tuchenn-draezh

    f. Dune.

    (1931) VALL 232b. Dune, tr. «tuchenn-draez f. pl. tuchennou-traez

  • tuchenn-verien
    tuchenn-verien

    f. tuchennoù-merien (entomologie) Fourmilière.

    (1732) GReg 431a. Fourmiliere, retraite des fourmis, tr. «tuchenn méryen. p. tuchenn méryen

    (1876) TDE.BF 644a-b. Tuchenn verienn, tr. «fourmilière.»

    (1908) FHAB Gwengolo 276. lavaret e vefe eun duchen verien o virvi.

  • tud
    tud

    plur. & tudoù

    I.

    A.

    (1) Gens.

    (1499) Ca 102a. Guele an tut claff. g. le lit a gesir malades. ●204b. Tut. g. gent. ●g. de quel gent b. pe a tut.

    (1767) ISpour 9. menn é vou cavet tutt.

    (2) (religion) Gens du peuple, du siècle, du monde.

    (c.1680) NG 125. (Nobl ha) partablë, tud ha cloer.

    (3) Parents (père et mère).

    (1792) HS 121. e ra poén d’où zut.

    (1849) LLB 1101-1102. Peb unan e zeli (…) / Bout ér ger ged é dud. ●(1878) EKG ii 11. Lod a iea d’ar gear da gaout ho zud.

    (4) Tud + nom de lieu : habitants de ce lieu. Voir sous les différents toponymes du dictionnaire.

    (1789) SD 21. Rac-se tud Quemper a ro avis d'o breudeur ha mignonet.

    (1865) FHB 43/339a. Tud Alre en em hastas da guinnik lienach, taolennou, podou fleur abenn an deis-ze. ●(1879) BMN 194. tud Plouare.

    (1911) BUAZmadeg 875. mes tud Plevin a lavaraz (...). N'eo ket heb abek o deuz poaniet tud Plevin. ●(1912) DGES.hy 300. tud Koz-Varc'had, à Plestin et Plougonver. (1920) KANTgwitalmeze 35. Euz bar an env, o Sant Patron, / Sellit gant joa ouz tud Leon. ●(1948) KANTlandivizio 94. Lavar d’in-me, den an Argoad, / Ha ken kaer deliou glas ar c’hoad. ●(1970) BHAF 46. Fidam, tud Tonkedeg eo frank ar hoad gante. ●(1983) GKDI 1a. Tud an Argoad, hwi Arvoriz, / Kernividi, Plougastelliz, / Paotred Bro-Leon ha Tregerz (lire : Tregeriz), / Klevit glahar Dirinoniz ! ●(1984) ENEU 65. Surtoud tud Molenez, tud Konk.

    (5) Bezañ a dud (gant) : être de la même famille, du même côté que.

    (1908) PIGO ii 119. Julig ar Louarn ha Kevarek ne oant ket a dud. ●(1936) BREI 442/1b. n’hellent ket beza a-dud gante.

    (6) Gens, suite, serviteurs.

    (1580) G 174. Me ham pryet ham tut, tr. «Moi et mon épouse et mes gens.»

    (7) Le monde, le monde des vivants.

    (1989) LARA 65. Pell e vez a-raok laosker unan klañv da zistreiñ e-touez an dud.

    B. [art. indéf. + tud]

    (1) Un dud (bras) : beaucoup de gens.

    (1870) MBR 224. Eunn dud a deuaz ne voe gwelet biskoaz kemend all.

    (1904) ARPA 99. E giz ma vode eun dud bras en dro d’ezhan.

    (2) Peuple.

    (18--) PDO 4. Fransisien, eun dud ker flour, ker brao maneget.

    (3) Catégorie de gens.

    (1872) FHB 384/149a. Ar veleien azo eun dud hag a vez peurvuia ebad ho doare.

    II. Tudoù : bonnes gens.

    (1650) Nlou 70/193. Chetu, tudaou quehezlaou mat, tr. « voilà, peuples, de bonnes nouvelles ».

    (1954) VAZA 33. hag an evned ’ta, tudoù, ne glevit ket ar mouilc’hi o tic’hargadenniñ da drugarekaat o C’hrouer abalamour ma’z oa bet plezhennet o neizh e kaerañ korn ar bed-mañ, va bro-Dreger ?

    III. Blasons populaires.

    (1) Tud a fouge : surnom des habitants de Cléder.

    (1912) MELU 365. Plougouloumis bonedeien, / Sibirillis kaketerien, / Klederis tud a fouge, / Ploueskadis tud a leve, / Plouenanis laeroun tout / Ha Kastellis oc'h ar grouk.

    (2) Tud a leve : surnom des habitants de Plouescat.

    (1912) MELU 365. Plougouloumis bonedeien, / Sibirillis kaketerien, / Klederis tud a fouge, / Ploueskadis tud a leve, / Plouenanis laeroun tout / Ha Kastellis oc'h ar grouk.

    (3) Tud avelet : surnom des habitants de Carnac. cf. bouzelloù (gris) & foeñver(ion).

    (1911) DIHU 70/240. Karnagiz, èl paud aral e zou Foèuerion ha guehavé Tud aùelet, er péh e zou ur sord péchanj. Lod aral e lar, ne houian ket perak, Karnagiz boelleu gris !

    (4) Tud diwezhat Kervaria : surnom des habitants de Kermaria-Sulard.

    (2005) HYZH 244/37. Tud diwezhat Kervaria.

    (5) Tud diwisk : surnom des habitants de Plougastel-Daoulas. cf. tokoù kolo, revrioù brizh.

    (1995) PLTZ 111. Plougastelliz / tud divisk / tokou kolo / rêriou briz ! (Klevet er Forest-Landerne).

    (2003) TRMOR 46. Plougastelliz / Tud diwisk / Tokoù kolo / Revrioù brizh.

    (6) Tud faeüs Priel : surnom des habitants de Plouguiel.

    (2005) HYZH 244/39. Tud faeüs Priel.

    (7) Tud klouar Trogeri : surnom des habitants de Troguéry.

    (2005) HYZH 244/40. Tud klouar Trogeri.

    (8) Tud orgouilhus Koatreven : surnom des habiatnts de Coatreven.

    (2016) TELG (02.08.2016) [44a]. Tud orgouillous Koatreven, tr. « Orgueilleux de Coatréven. »

    (9) Tud otus Koatreven : surnom des habitants de Coatreven.

    (2005) HYZH 244/38. Tud aotus Koatreven.

    (10) Tud sivilizet Planiel : surnom des habitants de Pleudaniel. cf. noblañs & chuchuenn.

    (2005) HYZH 244/38. Tud sivilizet Planiel.

    (11) Tud-skrap Rospezh : surnom des habitants de Rospez.

    (2005) HYZH 244/40. Tud skrap Rospezh.

    (12) Tud tagn Lanvezeeg : surnom des habitants de Lanvézéac.

    (2005) HYZH 244/38. Tud tagn Lanvezeeg (Ernest ar Barzhig).

  • tud-kaer
    tud-kaer

    plur. (famille) Beaux-parents.

    (1970) GSBG 152. (Groe) me zud-kaer, tr. «mes beaux-parents.»

  • tud-kar
    tud-kar

    plur. (famille) Parents.

    (1907) BSPD I 241. en diméenneu groeit étré tud kar. ●(1923) DIHU 140/212. hoari un dro kam dehon ha d'é dud kar.

  • tud-kozh
    tud-kozh

    plur.

    (1) (famille) Grands-parents.

    (1967) BAHE 51/9. E ti va zud-kozh 'oa ket emichañs kalz a zidampar.

    (2) Ancêtres.

    (1849) SBI II 188. Ho tud coz, aroc dira-z-oc'h, oa dougerrien dandrouinn, tr. «Vos aïeux, avant vous, étaient des porteurs de dandrouin (1) Tissu grossier.» ●(1877) EKG I 157. eur chapel savet gant hon tud koz. ●(1878) EKG II 81. hon tud koz-ni a zoube ho biziad er pinsin-ze evit kemeret dour binniget.

  • tud-nes
    tud-nes

    plur. (famille) Proches parents.

    (1878) EKG II 172. ha kollet hoc'h euz unan-bennag euz ho tud-nez ?

    (1911) BUAZperrot 156. an dimeziou etre tud nez a oa nul.

  • tudaj
    tudaj

    plur.

    (1) Parents.

    (1984) ECDR 21. Da neuze e veze graet an armel nevez d'ar plac'h a zemeze, gant he zudaj.

    (2) fam. Mes bonnes gens.

    (1964) BAHE 38/37. Ma ! memes tra, tudaj, c'hwi 'gredo ac'hanon pe ne reot ket.

  • tudañ
    tudañ

    v. tr. d. Peupler.

    (1923) SKET I 67. tuda ar gouelec'h. ●(1944) DGBD 32. ar ouenn nkomi a zo o tudañ ar vro.

  • tudek
    tudek

    adj. Peuplé.

    (1923) SKET i 16. Glas ha tudek eo an draonienn. ●(1923) FHAB Here 10/362. Warc'hoaz, d'ar poent-man e vezo kement-all a dud ha goude warc'hoaz, porz an Ti-Retred elec'h ma c'hoarior Nikolazig a vezo c'hoaz tudekoc'h.

  • tudennoù
    tudennoù

    pl. Quelques hommes, certaines personnes, des gens.

    (1752) PEll 921. M. Roussel m’a appris que l’on se sert du pluriel Tudennou, qui suppose le sing. Tuden, pour exprimer quelques hommes, certaines personnes, des gens, ce qui est conforme à notre usage.

  • tudet
    tudet

    adj. Peuplé.

    (1907) FHAB Here 229. Ar baianed a grede commun guechall oa tudet ar stered. ●(1929) SVBV 62. Ledenez Gardafui a zo tudet gant meuriadou gouezidi peurzu. ●166. ar c'horn-douar boemus-se a zo tudet rouez.

  • Tudi
    Tudi

    voir Enez-Tudi

  • tudigoù
    tudigoù

    plur.

    I. Petites gens.

    (1876) TDE.BF 644b. Tudigou, s. pl. m., tr. «Les petites gens, la populace.»

    II. Blasons populaires.

    (1) Tudigoù Kerforn : les petites gens de Kerfourn.

    (1911) DIHU 71/255. Tret mat é en treu é Kerforn péchanj pen-dé-guir é hrér Tudigeupeurizion a dud er barréz-sé ?

    (2) Tudigoù Kewenn : les petites gens de Quéven.

    (1911) DIHU 71/255. Tud Kéùen e hrehé mat um stropein (s'allier) doh ré Kerforn get en hevelep (même) morhanù [= Tudigeu] é hellehent gobér !

    (3) Tudigoù Kleger : les petites gens de Cléguer.

    (1947) BRMO 32. ceux [= habitants] de Cléguer, Tudigeu (petites gens).

  • tudjentil
    tudjentil

    plur. denjentil

  • tudoniezh
    tudoniezh

    f. Ethnographie.

    (1931) VALL 276b. Ethnographie, tr. «tudoniez f.»

  • tudoniour
    tudoniour

    m. –ion Ethnographe.

    (1931) VALL 276b. Ethnographe, tr. «tudoniour

  • Tudwal
    Tudwal

    n. pr. Tugdual.

    (1499) Ca 204a. Tudoal. p. papu. l. hic tudgualus li.

    (1727) HB 572. Sant Paul a Leon ha St Caurintin a Guerne ha Sant Tudual a Dreguer.

    (1846) BAZ 736. Sant Tugdual eskop eus a Dreguer.

Ce site utilise des cookies pour son fonctionnement.En savoir plus...